Obowiązki pracodawcy z zakresu bhp w porze letniej

W okresie letnim w związku z występowaniem intensywnego nasłonecznienia i wysokich temperatur pracodawcy powinni zadbać m.in. o napoje profilaktyczne dla pracowników, ochronę ich skóry przed promieniami słonecznymi, odpowiednią dla nich odzież i obuwie ochronne. Nieprzestrzeganie tych obowiązków jest wykroczeniem przeciwko prawom pracownika zagrożonym grzywną w wysokości do 30 000 zł.

Okres letni nie ma określonych w przepisach prawa pracy dat granicznych (tylko okres zimowy ma ramy czasowe od 1 listopada do 31 marca kolejnego roku). Konieczność realizacji odpowiednich obowiązków w zakresie bhp w okresie letnim zależy więc wyłącznie od warunków atmosferycznych. 

1. Praca w wysokich temperaturach na zewnątrz

Przepisy prawa pracy nie określają maksymalnej temperatury powietrza na zewnątrz, w której mogą pracować pracownicy. Nie określają również maksymalnych temperatur w pomieszczeniach pracy. Pracodawca powinien jednak zapewnić w pomieszczeniach pracy temperaturę odpowiednią do rodzaju wykonywanej pracy, tj. metod pracy oraz wysiłku fizycznego włożonego do jej wykonania (§ 30 rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bhp). Zatem pracownicy powinni wykonywać swoje zadania na zewnątrz nawet podczas silnych upałów. Pamiętać w związku z tym należy, aby pracownicy nosili odpowiednią odzież - nakrycia głowy i przewiewne ubrania zapewniające ochronę przed upałem i promieniowaniem UV oraz, jeśli to możliwe, wykonywali swoje obowiązki w chłodniejszych porach dnia. Nie powinni być również zmuszani do zbyt intensywnego wysiłku fizycznego w godzinach największego nasłonecznienia.

Stanowiska pracy znajdujące się na zewnątrz powinny być tak usytuowane i zorganizowane, aby pracownicy byli chronieni przed zagrożeniami związanymi z warunkami atmosferycznymi, w tym przed intensywnymi letnimi opadami, zbyt wysoką temperaturą, silnym wiatrem, wyładowaniami atmosferycznymi itp.

Narażenie na promieniowanie słoneczne może powodować uszkodzenia skóry, w tym oparzenia słoneczne, pęcherze, a także zwiększać ryzyko raka i innych chorób skóry. W celu uniknięcia niepotrzebnego narażenia wskazane jest, aby pracownicy:

• nosili nakrycia głowy,

• nosili koszule z długimi rękawami,

• mieli zapewnione częste dodatkowe przerwy na odpoczynek np. w zacienionym miejscu i ochłodzenie się (nawet częstsze niż przewidują to przepisy prawa), 

• wykonywali pracę w godzinach, w których narażenie na promieniowanie słoneczne jest mniejsze (np. poprzez zastosowanie skróconego czasu pracy czy rotacji na stanowiskach pracy albo zmiany harmonogramowych godzin pracy w upalne dni),

• wykonywali pracę w zacienionym miejscu,

• wykonywali pracę w miejscu bez cienia w dni pochmurne.

 1.1. Przerwy od pracy w wysokiej temperaturze powyżej 8 godzin dziennie

Pracownicy zatrudnieni latem np. na budowach czy w rolnictwie często pracują powyżej 8 godzin na dobę. Pamiętać należy, że jeżeli dobowy wymiar czasu pracy pracownika wynosi co najmniej 6 godzin, ma on prawo do minimum 1 przerwy w pracy trwającej co najmniej 15 minut. Natomiast jeżeli dobowy wymiar czasu pracy pracownika jest wyższy, Kodeks pracy gwarantuje mu dodatkowe przerwy, które należy wliczać do czasu pracy pracownika i przysługuje za nie wynagrodzenie.

Tabela 1. Minimalna długość przerw pracownika pracującego w wymiarze powyżej 8 godzin dziennie

2. Woda, napoje i posiłki profilaktyczne

2.1. Woda dla pracowników

Pracodawca, niezależnie od pory roku, jest zobowiązany zapewnić pracownikom dostateczną ilość wody zdatnej do picia oraz do celów higieniczno-sanitarnych, gospodarczych i przeciwpożarowych. W okresie letnim ilość wody stosowanej do celów higieniczno-sanitarnych może się zwiększyć. Minimalne ilości wody, jakie należy zapewnić pracownikom w celach higienicznych, określają przepisy.

Tabela 2. Normy wody do celów higienicznych, którą musi zapewnić pracodawca

2.2. Napoje i posiłki dla pracowników

Pracodawca ma obowiązek zapewnić pracownikom zatrudnionym w warunkach szczególnie uciążliwych nieodpłatnie:

• posiłki wydawane ze względów profilaktycznych, w formie jednego dania gorącego, 

• napoje, których rodzaj i temperatura powinny być dostosowane do warunków wykonywania pracy.

Trzeba tu zaznaczyć, że pojęcie prac "szczególnie uciążliwych" lub "szkodliwych" nie zostało zdefiniowane. Dla niektórych grup pracowników (kobiety w ciąży i kobiety karmiące, młodociani) wykaz prac "szczególnie uciążliwych" lub "szkodliwych" ustaliła Rada Ministrów w drodze rozporządzeń. W przypadku prac uzasadniających skrócenie czasu pracy lub obniżenie norm pracy ich wykazy (dotyczące prac wykonywanych w warunkach szczególnie szkodliwych lub uciążliwych) ustala pracodawca po konsultacji z pracownikami lub ich przedstawicielami oraz po zasięgnięciu opinii lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami. W praktyce przyjmuje się, że prace "szkodliwe" przebiegają w kontakcie z czynnikami szkodliwymi, natomiast prace w warunkach uciążliwych powodują nadmierne obciążenie organizmu (np. bardzo ciężka praca fizyczna, praca w upale) lub są wykonywane w kontakcie z czynnikami uciążliwymi (fizycznymi i psychicznymi). Ponadto prace w warunkach uciążliwych to prace w kontakcie z czynnikami, których oddziaływanie na pracownika może być przyczyną złego samopoczucia lub nadmiernego zmęczenia, nieprowadzące jednak do trwałego pogorszenia zdrowia. Upał i nadmierne promieniowanie słoneczne zdecydowanie się do nich zaliczają. Zatem w okresie letnim pracodawcy szczególnie powinni zweryfikować konieczność zapewnienia pracownikom dodatkowych posiłków lub napojów.

Tabela 3. Obowiązek zapewnienia posiłków przez pracodawcę

Tabela 4. Obowiązek zapewnienia napojów przez pracodawcę

Pracodawca zapewnia pracownikom napoje w ilości zaspokajającej potrzeby pracowników, odpowiednio zimne lub gorące w zależności od warunków wykonywania pracy, a w przypadku pracowników pracujących w warunkach gorącego mikroklimatu, charakteryzującego się wartością wskaźnika obciążenia termicznego (WBGT) powyżej 25° - napoje wzbogacone w sole mineralne i witaminy.

Przepisy nie określają konkretnie, w jakiej ilości mają być wydawane napoje, mają one jednak (inaczej niż posiłki) być dostępne dla pracowników w ciągu całej zmiany roboczej. 

Zasady przydziału i warunków wydawania napojów i posiłków profilaktycznych powinny zostać ustalone w regulaminie pracy lub w układzie zbiorowym pracy. Należy zwrócić uwagę, że pracodawca nie może zwolnić się z wykonania obowiązku zapewnienia posiłku profilaktycznego i napojów poprzez przyznanie pracownikom ekwiwalentu pieniężnego za posiłki i napoje. Pracownicy także nie mogą zrezygnować z przysługujących im posiłków i napojów.

3. Skracanie czasu pracy podczas upałów

Skrócenie czasu pracy pracowników zatrudnionych w warunkach szczególnie uciążliwych lub szczególnie szkodliwych dla zdrowia może polegać na ustanowieniu przerw w pracy wliczanych do czasu pracy albo na obniżeniu tych norm. Wykaz prac ustala pracodawca po konsultacji z pracownikami lub ich przedstawicielami oraz po zasięgnięciu opinii lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami.

4. Temperatura w pomieszczeniach pracy, pomieszczenia do wypoczynku

W pomieszczeniach pracy, w których jest wykonywana lekka praca fizyczna, i w pomieszczeniach biurowych temperatura nie może być niższa niż 18°C. W innych pomieszczeniach pracy należy zapewnić temperaturę odpowiednią do rodzaju wykonywanej w nich pracy, jednak nie niższą niż 14°C. Określenie w przepisach temperatur minimalnych w pomieszczeniu pracy ma znaczenie także w porze letniej w kontekście coraz powszechniej używanej w trakcie upałów klimatyzacji.

Definicja pomieszczenia pracy

Natomiast maksymalna temperatura nie została bezpośrednio określona w przepisach, jednak pracodawca ma obowiązek zadbać o komfort w miejscu pracy. Zatem w pomieszczeniach, w których temperatura jest wysoka, pracodawca powinien umieścić urządzenie do chłodzenia powietrza (np. dmuchawę, wiatrak, klimatyzator) oraz zapewnić ochronę przed nadmiernym nasłonecznieniem (np. poprzez zamontowanie zasłon, wertykali lub rolet w oknach).

W przypadku gdy warunki pracy (w tym temperatura) nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy, stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika (np. praca w nasłonecznionym lub pozbawionym "otwieralnych" okien pomieszczeniu bez klimatyzacji, w którym panuje bardzo wysoka temperatura), ma on prawo powstrzymać się od wykonywania pracy, zawiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego. Za czas powstrzymania się od wykonywania pracy pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia. 

4.1. Pracownicy szczególnie chronieni a praca w wysokich temperaturach

Niektóre grupy pracowników, których zdrowie jest szczególnie chronione, nie mogą pracować w niekorzystnych warunkach klimatycznych, w tym w upale lub w gorącym mikroklimacie. Do takiej grupy należą młodociani i kobiety w ciąży oraz karmiące dziecko piersią.

Tabela 5. Prace wzbronione młodocianym

Tabela 6. Prace wzbronione kobietom w ciąży i karmiącym dziecko piersią

5. Odzież i obuwie ochronne w okresie letnim

Odzież ochronna również latem ma za zadanie chronić zdrowie i życie pracownika przed szkodliwym działaniem czynników środowiska pracy. Do takich czynników należy m.in. promieniowanie UV, zbyt wysoka temperatura, opady. Wysokie temperatury nie zwalniają pracodawcy z obowiązku dostarczenia pracownikom odzieży i środków ochrony indywidualnej. Pracownik wykonujący latem pracę w narażeniu na upał i promieniowanie słoneczne, a przez to narażony na przegrzanie i udar, musi zostać nieodpłatnie wyposażony przez pracodawcę w odpowiednią odzież ochronną, np. lekką koszulę z długim rękawem, rękawice, przeciwsłoneczne nakrycie głowy czy odpowiednie obuwie. Odzież i obuwie ochronne powinny być zawsze prawidłowo dobrane, z uwzględnieniem wymiaru ciała indywidualnych użytkowników. Pracodawca jest zobowiązany dostarczać pracownikom odzież roboczą spełniającą wymagania określone w Polskich Normach.

Pracodawca powinien rozważyć zakup odzieży odpowiedniej na lato, tj. wykonanej z tzw. materiału "oddychającego", czyli przepuszczającego parę wodną, ponieważ tradycyjna odzież robocza jest najczęściej ciężka, nieprzepuszczająca powietrza, a przez to zwiększa dyskomfort pracownika pracującego w upale. 

Pracodawca powinien ustalić rodzaje i przydział (tabelę przydziału) odzieży i obuwia, których stosowanie jest niezbędne w związku z pracą, m.in. tą wykonywaną latem na otwartej przestrzeni.

Ustalenia dotyczące odzieży muszą być skonsultowane z przedstawicielstwem pracowników, np. z przedstawicielami związku zawodowego (art. 237^11a pkt 4 Kodeksu pracy). Jeżeli w zakładzie pracy nie działają związki zawodowe, konsultacje mogą być przeprowadzane bezpośrednio z pracownikami lub z wybranymi przez pracowników przedstawicielami załogi (sposób wyboru przedstawicieli jest dokonywany w trybie przejętym w danym zakładzie pracy). 

Jeżeli u pracodawcy została powołana komisja bhp (dotyczy to pracodawców zatrudniających ponad 250 pracowników), konsultacje mogą być prowadzone w ramach tej komisji.

6. Sankcje za niedopełnienie obowiązków bhp latem

Pracodawca, który nie wywiązuje się z obowiązków bhp, także tych obowiązujących sezonowo latem, podlega grzywnie od 1000 zł do 30 000 zł (art. 283 § 1 Kodeksu pracy). 

Ponadto pracodawca nieprzestrzegający przepisów bhp i tym samym narażający swoich pracowników na niebezpieczeństwo może podlegać sankcjom również na podstawie przepisów prawa karnego. Zgodnie z nimi osoba odpowiedzialna za bezpieczeństwo i higienę pracy, niedopełniająca tych obowiązków i przez to narażająca pracowników na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężki uszczerbek na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Mimo użycia w tym przypadku wyrażenia "nie dopełnia", które sugeruje, że wykroczenie może być popełnione tylko przez zaniechanie, "niedopełnienie" może polegać również na nieprawidłowym działaniu pracodawcy.

Marta Goroszkiewicz

specjalista z zakresu prawa pracy ze szczególnym uwzględnieniem tematyki bhp, prawnik, wykładowca akademicki, autorka licznych publikacji