Prace szczególnie niebezpieczne to prace o zwiększonym zagrożeniu lub wykonywane w utrudnionych warunkach, uznane przez pracodawcę za szczególnie niebezpieczne (§ 80 ust. 1 rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bhp). Katalog konkretnych prac uznawanych za szczególnie niebezpieczne mogą zawierać zarówno przepisy rozporządzenia bhp, jak i inne przepisy. Ponadto pracodawca jest zobowiązany do ustalenia i aktualizowania wykazu prac szczególnie niebezpiecznych występujących w jego zakładzie pracy (§ 80 ust. 2 rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bhp).

Zapewnienie właściwej organizacji prac szczególnie niebezpiecznych. Obowiązkiem pracodawcy jest określenie szczegółowych wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy przy wykonywaniu prac szczególnie niebezpiecznych. W związku z tym pracodawca powinien zapewnić: 

• bezpośredni nadzór nad tymi pracami wyznaczonych w tym celu osób,

• odpowiednie środki zabezpieczające,

• instruktaż pracowników obejmujący w szczególności: imienny podział pracy, kolejność wykonywania zadań, wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy przy poszczególnych czynnościach.

Ponadto pracodawca zapewnia, aby dostęp do miejsc wykonywania prac szczególnie niebezpiecznych miały jedynie osoby upoważnione i odpowiednio poinstruowane (§ 81 rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bhp).

Obowiązek pisemnego polecenia prac szczególnie niebezpiecznych. Wskazane wcześniej obowiązki pracodawcy przy organizacji prac szczególnie niebezpiecznych nie budzą wątpliwości. Natomiast większy kłopot sprawia pracodawcom kwestia wydawania pisemnych poleceń podjęcia prac szczególnie niebezpiecznych. Problemy interpretacyjne w praktyce stwarza kwestia, czy każdy rodzaj pracy szczególnie niebezpiecznej wymaga przed jej rozpoczęciem wydania pracownikom pisemnego polecenia jej podjęcia. Ponadto wątpliwości dotyczą tego, czy polecenia takie, jeżeli są wymagane, powinny być wydawane codziennie przed rozpoczęciem każdej dniówki roboczej.

Ogólne przepisy dotyczące organizacji prac szczególnie niebezpiecznych, zawarte w rozporządzeniu w sprawie ogólnych przepisów bhp, nie wymagają wprost, aby warunkiem koniecznym przystąpienia do pracy szczególnie niebezpiecznej było otrzymanie pisemnego polecenia. Z przepisów tych wynika jedynie obowiązek zapewnienia bezpośredniego nadzoru, środków zabezpieczających, instruktażu pracowników, jak również konieczność ograniczenia dostępu do miejsc wykonywania takich prac wyłącznie dla osób upoważnionych i odpowiednio przygotowanych. Z tego względu należy uznać, że nie jest powszechnym wymogiem w przypadku każdego rodzaju pracy szczególnie niebezpiecznej, aby była ona wykonywana dopiero po uzyskaniu pisemnego pozwolenia. Jednak pracodawca może sam w ramach procedur wewnętrznych wprowadzić zasadę, zgodnie z którą każdy rodzaj pracy szczególnie niebezpiecznej wymaga uzyskania takiego dokumentu.

Wymóg sporządzania takiego polecenia może wynikać z przepisów szczególnych odnoszących się do poszczególnych rodzajów prac. Przykładem takich regulacji jest zawarta w rozporządzeniu w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy urządzeniach energetycznych zasada, zgodnie z którą wszystkie prace eksploatacyjne przy urządzeniach energetycznych stwarzające możliwość wystąpienia szczególnego zagrożenia dla zdrowia lub życia ludzkiego wykonuje się na podstawie polecenia pisemnego (§ 27 ust. 1 rozporządzenia w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy urządzeniach energetycznych). 

Przepisy mogą także zawierać wyłączenia tego obowiązku. Tak jest w przypadku prac przy urządzeniach energetycznych. Bez polecenia pisemnego dozwolone jest wykonywanie prac szczególnie niebezpiecznych wynikających z:

• konieczności ratowania zdrowia lub życia ludzkiego oraz środowiska naturalnego,

• zabezpieczania przez osoby uprawnione mienia przed zniszczeniem,

• prowadzenia przez osoby uprawnione i osoby upoważnione prac eksploatacyjnych określonych w instrukcji eksploatacji ustalonych przez pracodawcę (§ 29 rozporządzenia w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy urządzeniach energetycznych).

Treść polecenia prac szczególnie niebezpiecznych. Polecenie prac szczególnie niebezpiecznych powinno zawierać co najmniej:

• numer polecenia,

• określenie osób wyznaczonych do organizowania oraz wykonania pracy,

• określenie zakresu prac do wykonania i strefy pracy,

• określenie warunków i środków ochronnych niezbędnych do zapewnienia bezpiecznego przygotowania i wykonania poleconych prac, wynikających z zagrożeń występujących w strefie pracy i w jej bezpośrednim sąsiedztwie,

• wyznaczenie terminu rozpoczęcia i zakończenia prac oraz przerw w ich wykonaniu wraz z warunkami wznowienia prac po przerwie (§ 28 ust. 1 rozporządzenia w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy urządzeniach energetycznych).

Oznacza to, że polecenie prac szczególnie niebezpiecznych powinno być wydawane każdorazowo przed podjęciem takich prac. Jeżeli jednak polecenie zawiera wyznaczenie terminu rozpoczęcia i zakończenia prac, to w praktyce oznacza, że taki termin może być określony nie tylko jako 1 dzień, ale również kilka dni lub nawet dłuższy okres. Wówczas takie pisemne polecenie jest ważne przez cały okres wykonywania pracy nim objętej, co wyłącza konieczność wydawania odrębnych poleceń każdego dnia.

Także przepisy szczególne zawierają wyjątki od zasady każdorazowego wydawania pisemnego polecenia. Przykładowo prace przy urządzeniach energetycznych z zakresu konserwacji, remontów, kontrolno-pomiarowe, wykonywane przy urządzeniach elektroenergetycznych znajdujących się pod napięciem, wykonywane stale przez osoby upoważnione w ustalonych miejscach pracy na podstawie instrukcji eksploatacji, nie wymagają każdorazowego wystawiania dokumentu (§ 27 ust. 1 pkt 9 rozporządzenia w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy urządzeniach energetycznych). Jednak jeśli dany zakres prac nie stanowi takiego wyjątku i jest wskazany w przepisach szczególnych jako wymagający pisemnego polecenia, należy każdorazowo wystawiać pisemne polecenie prac szczególnie niebezpiecznych na okres ich trwania przewidywany przez pracodawcę.

Pracodawca może określić także dodatkowy zakres informacji, które powinny zostać umieszczone w poleceniu pisemnym.

Zgodnie z przepisami takie polecenie pracodawca ma obowiązek przechowywać przez minimum 90 dni od zakończenia prac wykonywanych na jego podstawie, chyba że regulacje wewnętrzne przewidują dłuższy termin. Sposób rejestrowania, wydawania, przekazywania, obiegu i przechowywania poleceń pisemnych ustala sam pracodawca.

Pisemne polecenie prac szczególnie niebezpiecznych a godziny nadliczbowe. Wątpliwości mogą również dotyczyć sytuacji, gdy prace szczególnie niebezpieczne miałyby być kontynuowane w godzinach nadliczbowych. 

Żaden z przepisów szczególnych odnoszących się do danego rodzaju pracy nie zawiera obostrzeń zakazujących wykonywania tego rodzaju prac poza normatywnym czasem pracy. Można zatem przyjąć, że prace szczególnie niebezpieczne mogą być kontynuowane także w godzinach nadliczbowych w ramach wydanego wcześniej polecenia. Pracodawca, chcąc uniknąć jakichkolwiek wątpliwości, może w poleceniu prac szczególnie niebezpiecznych zaznaczyć dodatkowo, że obejmuje ono także godziny pracy niemieszczące się w obowiązującej pracownika normie czasu pracy, jeśli zajdzie konieczność wydłużenia danego dnia pracy. 

Sebastian Kryczka

ekspert z zakresu prawa pracy, prawnik, były pracownik Państwowej Inspekcji Pracy, od ponad 20 lat specjalizuje się w problematyce prawa pracy oraz zagadnieniach kontroli i nadzoru nad przestrzeganiem prawa pracy, autor wielu komentarzy, artykułów i porad z zakresu prawa pracy, bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony danych osobowych