Zawieranie umów o dzieło - obowiązki płatników składek

Umowa o dzieło, w przeciwieństwie np. do umowy zlecenia, nie stanowi tytułu do ubezpieczeń społecznych. Jednak obowiązek oskładkowania takiej umowy powstanie w sytuacji, gdy umowa o dzieło została zawarta z własnym pracodawcą lub w ramach takiej umowy zawartej z innym podmiotem praca jest świadczona na rzecz pracodawcy osoby wykonującej dzieło.

Niejednokrotnie firmy zawierają umowy o dzieło, mimo że faktycznie czynności wykonywane na podstawie takiej umowy noszą znamiona umowy o świadczenie usług. Jeżeli w toku kontroli ZUS uzna, że zawarcie umowy o dzieło miało na celu obejście przepisów w zakresie ubezpieczeń społecznych, a w konsekwencji stwierdzi, że zawarta umowa nie jest umową o dzieło, lecz umową zlecenia, spowoduje to określone skutki dla płatnika składek i ubezpieczonego.

Umowa o dzieło a umowa zlecenia

Umowa o dzieło jest umową rezultatu. W jej wyniku przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła. Rezultat umowy o dzieło musi być konkretny, jednorazowy i indywidualnie oznaczony, zdefiniowany przez zamawiającego w momencie zawierania umowy i sprawdzalny. 

Wykonywanie pracy na podstawie umowy o dzieło musi więc prowadzić do osiągnięcia określonego w chwili jej zawierania rezultatu (wykonania dzieła). Jeżeli natomiast praca będzie polegała jedynie na starannym wykonywaniu określonych czynności (które mogą, ale nie muszą, przynieść określony, zindywidualizowany rezultat), to taka umowa może zostać uznana za umowę zlecenia (o świadczenie usług).

Co do zasady umowa o dzieło nie stanowi tytułu do ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego. Zamawiający nie ma zatem obowiązku zgłoszenia osoby realizującej dzieło (przyjmującego zamówienie) do ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego. W konsekwencji przychód uzyskany z tytułu umowy o dzieło nie stanowi podstawy wymiaru składek. Uwarunkowania takie sprawiają, że jest to atrakcyjna dla stron umowy forma współpracy. Zawarcie umowy o dzieło możliwe jest jednak w sytuacji, gdy rzeczywiście stosunek zobowiązaniowy między stronami odpowiada warunkom umowy o dzieło. 

Brak obowiązku ubezpieczeń dotyczy sytuacji, gdy umowa o dzieło nie została zawarta z własnym pracodawcę lub w ramach takiej umowy zawartej z innym podmiotem praca nie jest wykonywana na rzecz pracodawcy. W przeciwnym razie umowa o dzieło będzie oskładkowana na takich samych zasadach jak umowa o pracę - ubezpieczony dla celów ubezpieczeń będzie traktowany jak pracownik (art. 8 ust. 2a ustawy systemowej).

Natomiast przez umowę zlecenia przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie. Wykonywanie umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług powoduje objęcie ubezpieczeniami: emerytalnym, rentowymi, wypadkowym i zdrowotnym (ubezpieczenie chorobowe jest dobrowolne). Zasada ta nie znajdzie jednak zastosowania, gdy zleceniobiorca jest objęty obowiązkowo ubezpieczeniami społecznymi z uwagi na inny tytuł do ubezpieczeń, np. umowę o pracę (cały etat), albo jest uczniem lub studentem (poniżej 26 lat). Biorąc pod uwagę różnice między umową zlecenia a umową o dzieło, należy pamiętać, że charakter umowy określa nie sama nazwa umowy, ale jej treść, a przede wszystkim warunki i okoliczności towarzyszące jej wykonywaniu.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego ugruntowany jest pogląd, że:

SN

(…) przedmiotem umowy o dzieło jest doprowadzenie do weryfikowalnego i jednorazowego rezultatu, zdefiniowanego przez zamawiającego w momencie zawierania umowy. Dzieło jest wytworem, który w momencie zawierania umowy nie istnieje, jednak jest w niej z góry przewidziany i określony w sposób wskazujący na jego indywidualne cechy. (…) brak kryteriów określających pożądany przez zamawiającego wynik (wytwór) umowy prowadzi do wniosku, że przedmiotem zainteresowania zamawiającego jest wykonanie określonych czynności, a nie ich rezultat (m.in. wyrok SN z 14 września 2016 r., II UK 342/15).

Także w wyroku z 15 grudnia 2021 r. (III USKP 93/21) Sąd Najwyższy stwierdził, że:

SN

Umowy o dzieło nie można redukować do samego efektu pracy, gdy zobowiązanie wykonawcy sprowadza się do starannego wykonywania czynności. Wykonywanie umówionej pracy i nawet uzyskanie określonego rezultatu nie jest właściwe dla umów o dzieło, gdy znaczenie ma powtarzalna praca, której miarą jest ilość pracy (w sumie czas pracy), łączona z określoną starannością i zaangażowaniem zatrudnionego. Jest tak właśnie wtedy, gdy nie chodzi o jednostkowy (indywidualny) rezultat, lecz o zwykłe czynności manualne polegające na wykonywaniu określonego produktu w niemałej liczbie wedle ściśle określonego wzornika.

Tabela. Różnice między umową zlecenia a umową o dzieło

Potwierdza to również wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 12 kwietnia 2016 r. (III AUa 623/15), który uznał, że:

SA

Dzieło jest wytworem, który w momencie zawierania umowy nie istnieje, jednak jest w niej z góry przewidziany i określony w sposób umożliwiający jego późniejszą weryfikację (w szczególności przy użyciu jednostek metrycznych, przez porównanie z istniejącym wzorem, z wykorzystaniem planów, rysunków lub też przez opis). Przedmiot umowy o dzieło może zatem zostać określony w różny sposób, jednakże określenie to musi być na tyle precyzyjne, aby nie było wątpliwości, o jakie dzieło chodzi. Nadto, cechą konstytutywną dzieła jest samoistność rezultatu, przez co rozumie się jego niezależność od dalszego działania twórcy. Innymi słowy - z chwilą ukończenia dzieła staje się ono odrębne od twórcy. Wskazuje się również, iż jednym z kryteriów umożliwiających odróżnienie umowy o dzieło od umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług jest możliwość poddania dzieła sprawdzianowi na istnienie wad fizycznych. Istotą umowy o dzieło jest więc zawsze osiągnięcie umówionego przez strony konkretnego i sprawdzalnego rezultatu, a nie - jak w przypadku umowy zlecenia - staranne działanie. Istotnym jest przy tym, iż celem tej umowy nie jest czynność prowadząca do tego rezultatu, lecz samo jego osiągnięcie. W umowie o dzieło chodzi bowiem zawsze o osiągnięcie umówionego rezultatu, niezależnie od rodzaju i intensywności świadczonej w tym celu pracy i dokładanej staranności. 

Skutki zakwestionowania umowy o dzieło przez ZUS 

Żeby prawidłowo zakwalifikować stosunek zobowiązaniowy jako umowę o dzieło, rezultat działań ludzkich musi spełniać kryteria, ustalone właściwe dla tego rodzaju umów. Dziełem nie będzie rezultat pracy, który nie odróżnia się w żaden sposób od innych występujących na rynku rezultatów pracy (brak indywidualnego charakteru dzieła). Z drugiej strony dzieło nie musi być w każdym przypadku pewnego rodzaju nowością, czymś nowatorskim i niewystępującym jeszcze na rynku. Powinno jednak posiadać charakterystyczne, wynikające z umowy, cechy umożliwiające zbadanie, czy dzieło zostało wykonane prawidłowo i zgodnie z indywidualnymi wymaganiami bądź upodobaniami zamawiającego.

Zgodnie z wyrokiem NSA z 6 czerwca 2024 r. (II GSK 1084/11):

NSA

Nie można uznać za dzieło czegoś, co nie odróżnia się w żaden istotny sposób od innych występujących na danym rynku rezultatów pracy materialnych bądź niematerialnych, gdyż wówczas zatraciłby się indywidualny charakter dzieła, które jednocześnie - co oczywiste - nie musi być czymś nowatorskim i niewystępującym jeszcze na rynku, jednak powinno posiadać charakterystyczne i wynikające z umowy cechy, umożliwiające zbadanie, czy dzieło zostało wykonane prawidłowo i zgodnie z indywidualnymi wymaganiami bądź upodobaniami zamawiającego. 

Z uwagi na nieostre, trudne do wyznaczenia w praktyce, granice między umową zlecenia a umową o dzieło podmioty zawierające umowy o dzieło mogą być narażone na spór z ZUS. Rozwiązaniem tego rodzaju sporów jest wyjaśnienie, czy poszczególne umowy nazwane przez strony "umowami o dzieło" rzeczywiście nimi są, tj. czy wypełniają cechy stosunku zobowiązaniowego odpowiadającego umowie o dzieło. W przypadku kwestionowania słuszności zawarcia umowy o dzieło ZUS powinien wykazać, że między stronami zachodzą stosunki polegające na wykonywaniu za wynagrodzeniem usług odpowiadających np. umowie zlecenia albo umowie agencyjnej. Konsekwencją takich ustaleń jest obowiązek podlegania ubezpieczeniom społecznym, a tym samym odprowadzenia składek z tytułu realizacji tych umów.

Jeżeli ZUS uzna, że zawarta pomiędzy stronami umowa jest de facto umową zlecenia (a nie umową od dzieło), wówczas wyda decyzję o podleganiu ubezpieczeniom z tytułu umowy zlecenia. Jeśli płatnik składek (i ubezpieczony) nie zgadza się z tą decyzją, może w ciągu miesiąca złożyć od niej odwołanie do sądu.

W sytuacji gdy decyzja ZUS będzie prawomocna (tj. nie zostało złożone od niej odwołanie do sądu lub zapadł prawomocny wyrok oddalający odwołanie), płatnik składek powinien dokonać zgłoszenia do ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego osoby wykonującej umowę, od dnia, w którym ubezpieczony rozpoczął wykonywanie tej umowy. Konieczne będzie także złożenie dokumentów rozliczeniowych (ZUS RCA) za okres podlegania ubezpieczeniom z tytułu tej umowy oraz zapłaty należnych składek wraz z odsetkami.

Obowiązek i tryb zgłaszania umów o dzieło do ZUS

Obecnie istnieje obowiązek informowania ZUS o zawieranych umowach o dzieło, chociaż nie stanowią one tytułów do ubezpieczeń społecznych (art. 36 ust. 17 ustawy systemowej). Informacja taka ułatwia kontrolę wywiązywania się z obowiązku ubezpieczeń, a także pomaga badać zjawisko unikania oskładkowania.

Zgłaszanie zawieranych umów o dzieło jest obowiązkiem podmiotów, które mają status płatnika składek (opłacają składki za siebie lub za inne osoby zgłaszane do ubezpieczeń), a także osób fizycznych zlecających wykonanie dzieła, również w przypadku, gdy nie mają statusu płatnika składek. Płatnik składek lub osoba fizyczna zlecająca dzieło ma obowiązek informowania ZUS o zawarciu każdej umowy o dzieło, jeżeli:

• umowa zostanie zawarta z osobą, z którą nie pozostaje w stosunku pracy, lub

• osoba, z którą zostanie zawarta umowa o dzieło, w ramach tej umowy nie wykonuje pracy na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy.

Obowiązek zgłoszeniowy nie dotyczy umowy o dzieło zawartej z własnym pracownikiem oraz umowy o dzieło zawartej przez pracownika z innym podmiotem niż pracodawca, jeżeli w ramach tej umowy będzie on wykonywał pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy. Przychód uzyskany z tytułu umowy o dzieło w tych sytuacjach stanowi podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne. W przypadku tych ubezpieczonych płatnik składek nie zgłasza ich dodatkowo do ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego. Przychód, którego źródłem jest umowa o dzieło, doliczany jest do przychodów ze stosunku pracy. Wykazuje się go w jednym bloku raportu miesięcznego ZUS RCA i od łącznej kwoty przychodów nalicza się składki na ubezpieczenia społeczne oraz ubezpieczenie zdrowotne.

Za pracownika, który ubezpieczeniom podlega obowiązkowo, uważa się także osobę wykonującą pracę na podstawie umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, albo umowy o dzieło, jeżeli umowę taką zawarł z pracodawcą, z którym pozostaje w stosunku pracy, lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonuje pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy.

Zgłoszenia umów o dzieło są dokonywane za pomocą formularza RUD. Jednocześnie informacje o umowach o dzieło udostępniane są ministrowi właściwemu do spraw finansów publicznych. Przekazywane dane o zawartych umowach o dzieło ewidencjonuje się także na koncie płatnika składek (art. 45 ust. 1 pkt 1b ustawy systemowej).

Formularz RUD można złożyć elektronicznie przez eZUS/Platformę Usług Elektronicznych (PUE) ZUS. Formularz RUD płatnicy składek rozliczający składki za nie więcej niż 5 ubezpieczonych mogą przekazać do ZUS w wersji papierowej. Do ZUS zgłaszane są umowy o dzieło zawarte od 1 stycznia 2021 Do ZUS zgłaszane są umowy o dzieło zawarte od 1 stycznia 2021 r. W formularzu RUD podawane są następujące dane:

• w bloku I - dane zgłaszającego, czyli zamawiającego wykonanie umowy o dzieło - dane identyfikacyjne oraz adresowe,

• w bloku II - dane wykonawcy umowy o dzieło - dane identyfikacyjne oraz adresowe osoby,

• w bloku III - informacja o zawartych umowach o dzieło - data zawarcia, data wykonywania (od-do), przedmiot umowy oraz liczba zawartych umów.

Informację o zawartych umowach o dzieło należy przekazywać do ZUS w terminie 7 dni od dnia zawarcia umowy. Ustalając 7-dniowy termin dokonania zgłoszenia, należy stosować zasady liczenia terminów określone w procedurze administracyjnej. Jeżeli początkiem terminu określonego w dniach jest pewne zdarzenie, przy obliczaniu tego terminu nie uwzględnia się dnia, w którym nastąpiło zdarzenie. Upływ ostatniego z wyznaczonej liczby dni uważa się za koniec terminu, a jeżeli koniec terminu przypada w dzień ustawowo za wolny od pracy (święto, niedziela) lub na sobotę, termin upływa następnego dnia, który nie jest dniem wolnym od pracy (święto, niedziela) ani sobotą.

POWOŁANE ORZECZENIA SĄDÓW:

• wyrok SN z 14 września 2016 r. (II UK 342/15)

• wyrok SN z 15 grudnia 2021 r. (III USKP 93/21)

•  wyrok SA w Szczecinie z 12 kwietnia 2016 r. (III AUa 623/15)

•  wyrok NSA z 6 czerwca 2024 r. (II GSK 1084/11)

Michał Daszczyński

radca prawny, specjalista z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych