W jaki sposób w podstawie emerytury powszechnej uwzględniany jest okres pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze

PROBLEM

RADA

UZASADNIENIE

Rekompensata z tytułu wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze nie jest samoistnym świadczeniem pieniężnym. Stanowi ona dodatek do kapitału początkowego i łącznie z nim podlega waloryzacjom, w efekcie powiększając podstawę obliczenia emerytury. Kapitał początkowy dla osób z dużym stażem pracy przed 1999 r. jest istotnym elementem podstawy obliczenia emerytury powszechnej. Przyznana rekompensata może mieć znaczący wpływ na wysokość obliczonej przez ZUS emerytury.

Prawo do doliczenia rekompensaty. Rekompensata jest należna osobom, które pracowały w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Przysługuje ona, jeżeli pracownik:

• przed 1 stycznia 2009 r. był zatrudniony w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze stale i w pełnym wymiarze czasu pracy co najmniej przez 15 lat,
• nie ma ustalonego prawa do wcześniejszej emerytury (np. z Karty Nauczyciela, nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego ani emerytury pomostowej),
• wystąpił z wnioskiem o emeryturę w powszechnym wieku emerytalnym (obecnie 60 lat dla kobiet oraz 65 lat dla mężczyzn),
• dołączył do wniosku świadectwo pracy lub zaświadczenie, które potwierdza, że wykonywał pracę w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze.

ZUS nie obliczy jednak rekompensaty, jeśli pracownik zawnioskował o wcześniejszą emeryturę.

Na wysokość rekompensaty wpływ mają takie okoliczności, jak:

• długość stażu ubezpieczeniowego pracownika (okresów składkowych i nieskładkowych sprzed 1 stycznia 2009 r.),
• długość okresu, w którym wykonywana była praca w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, przed 1 stycznia 2009 r.,
• obniżony wiek emerytalny określony dla danego rodzaju pracy,
• wiek, który pracownik osiągnął na 31 grudnia 2008 r.

Jak udokumentować okres pracy "szczególnej". Dowodem potwierdzającym okresy pracy w szczególnych warunkach jest świadectwo pracy w szczególnych warunkach lub świadectwo pracy zawierające adnotację o wykonywaniu pracy w szczególnych warunkach.

Dokumenty te powinny zawierać m.in. dane dotyczące przyporządkowania danego stanowiska pracy do rodzaju prac określonych w wykazach A i B, stanowiących załącznik do rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, wynikające z prowadzonej przez pracodawcę ewidencji stanowisk pracy w szczególnych warunkach, ewidencji zatrudnionych na nich pracowników oraz stosownych zapisów w aktach tych pracowników. Podmiotem uprawnionym do wystawiania tych dokumentów jest zakład pracy, który zatrudniał osobę wykonującą pracę w szczególnych warunkach, lub jego następca prawny.

WAŻNE

Podstawowym dowodem potwierdzającym staż pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze jest świadectwo pracy w szczególnych warunkach lub świadectwo pracy zawierające adnotację o wykonywaniu pracy w szczególnych warunkach.

Gdzie szukać dokumentów ze zlikwidowanych lub przekształconych zakładów pracy. W sytuacji gdy zakład pracy, w którym wykonywano pracę "szczególną", ani następca prawny tego zakładu pracy już nie istnieją - przy ustalaniu uprawnień do wcześniejszej emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach dopuszczalne są jako środki dowodowe zaświadczenia potwierdzające wykonywanie takiej pracy, wystawione przez:

• organy założycielskie zlikwidowanych zakładów pracy (w tym byłe Ministerstwo Gospodarki),
• Agencję Nieruchomości Rolnych (do 15 lipca 2003 r. - Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa),
• zakłady pracy posiadające w swoich archiwach zakładowych akta osobowe byłych pracowników, którzy odeszli z pracy w okresie przed rozpoczęciem procesu przekształceń własnościowych i restrukturyzacji, jeżeli z akt tych bezspornie wynika fakt wykonywania przez daną osobę pracy w szczególnych warunkach.

W zaświadczeniach wystawionych przez wskazane podmioty powinna zostać zawarta informacja, na podstawie jakich dokumentów osobowo-płacowych zostały wystawione.

Niestety, udowodnienie - w sposób wymagany przepisami - okresów zatrudnienia w szczególnych warunkach jest często bardzo utrudnione. Wynika to z faktu licznych przekształceń własnościowych oraz restrukturyzacji wielu dawnych zakładów pracy. W związku z tym ZUS dopuszcza jako środki dowodowe również kserokopie dokumentów potwierdzających okresy pracy "szczególnej", sporządzane na podstawie przechowywanej dokumentacji osobowej przez uprawnione do tego podmioty, np. archiwa.

Na obszarze każdego województwa jest archiwum, które gromadzi dokumentację ze zlikwidowanych państwowych zakładów pracy. Wykaz tych archiwów znajduje się m.in. na stronie internetowej www.zus.pl - w formie wyszukiwarki, za pomocą której można znaleźć zlikwidowany zakład pracy oraz archiwum, które przechowuje jego dokumentację. Informacje i wskazówki, gdzie poszukiwać dokumentacji osobowej zlikwidowanego zakładu pracy, można uzyskać także bezpośrednio w jednostce ZUS.

Widok wyszukiwarki zlikwidowanych lub przekształconych zakładów pracy udostępnianej przez ZUS

Źródło: www.zus.pl

Warto pamiętać, że w 2004 r. zostało utworzone Archiwum Państwowe Dokumentacji Osobowej i Płacowej. Obejmuje ono obszar całej Polski i przyjmuje dokumentację osobową i płacową od:

• pracodawców, których postawiono w stan likwidacji lub ogłoszono ich upadłość,
• przedsiębiorców, którzy prowadzili działalność w zakresie przechowywania dokumentacji i zostali postawieni w stan likwidacji lub ogłoszono ich upadłość albo cofnięto im zezwolenie na prowadzenie takiej działalności bądź zakazano jej wykonywania.

Archiwum wydaje zaświadczenia lub poświadczone kserokopie dokumentacji płacowej.

Odwołanie od decyzji emerytalnej ZUS. Jeżeli w decyzji przyznającej świadczenie emerytalne ZUS nie uwzględni okresów pracy "szczególnej", należy złożyć odwołanie do sądu, w terminie 1 miesiąca od dnia doręczenia decyzji ZUS. W odwołaniu należy wskazać okoliczności, które nie zostały uwzględnione przy ustalaniu wysokości świadczenia, i przedłożyć dokumenty, które te okoliczności potwierdzają (chyba że już wcześniej zostały przekazane do ZUS). Odwołanie przekazuje się za pośrednictwem jednostki ZUS, która wydała decyzję. Postępowanie sądowe w I instancji jest wolne od opłat.

W wyniku odwołania ZUS albo skoryguje własną decyzję, albo przekaże sprawę do rozpatrzenia przez sąd. Odwołanie zostanie przekazane do sądu razem ze wszystkimi zgromadzonymi w sprawie dokumentami. Sąd ma możliwość skorzystania z szerszego (w stosunku do ZUS) katalogu środków dowodowych. W postępowaniu sądowym dopuszczalne jest udowodnienie okresów zatrudnienia w szczególnych warunkach w oparciu o inne dowody, np. o zeznania świadków, jeżeli zainteresowany wykaże, że nie może np. przedstawić zaświadczenia zakładu pracy z powodu jego likwidacji lub zniszczenia dokumentów poświadczających zatrudnienie.

PODSTAWA PRAWNA:

• art. 24-27, art. 173-175 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych - j.t. Dz.U. z 2021 r. poz. 291; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 794

• art. 2 pkt 5, art. 3, art. 21-23 i załączniki 1-2 do ustawy z 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych - j.t. Dz.U. z 2018 r. poz. 1924

• art. 2 rozporządzenia Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze - Dz.U. Nr 8, poz. 43; ost.zm. Dz.U. z 1997 r. Nr 61, poz. 377

Joanna Stolarska

prawnik, ekspert prawa ubezpieczeń społecznych, autorka licznych publikacji i opracowań z zakresu składkowego, redaktor MONITORA prawa pracy i ubezpieczeń, były wieloletni pracownik ZUS