Zatrudnianie cudzoziemców po ostatnich zmianach przepisów

Koniec obowiązywania przepisów specjalnych dotyczących zatrudniania obywateli Ukrainy ma nastąpić 24 sierpnia 2023 r. Jednak po tym terminie sytuacja prawna obywateli Ukrainy zmieni się na ich korzyść w związku z przedłużeniem obowiązywania ochrony czasowej do 4 marca 2024 r. i odpowiednim dostosowaniem do tego polskich przepisów. Wpływ na zatrudnianie cudzoziemców ma także zakończenie stanu zagrożenia epidemicznego od 1 lipca 2023 r.

Sytuacja cudzoziemców, którzy przyjeżdżają do Polski i chcą podjąć pracę w 2023 r., jest dynamiczna z uwagi na liczne prace legislacyjne w tym zakresie. Najwięcej zmian dotyczy obywateli Ukrainy.

Sytuacja obywateli Ukrainy po 24 sierpnia 2023 r.

Dla obywateli Ukrainy przebywających na terenie Polski (zarówno tych, którzy znaleźli się w Polsce w związku z wojną w swoim kraju, jak i tych, którzy przyjechali do Polski przed 24 lutego 2022 r., ale korzystali z przepisów uchwalonych w specustawie ukraińskiej) 24 sierpnia 2023 r. miał być momentem zakończenia obowiązywania szczególnych rozwiązań w zakresie m.in. legalności pobytu w Polsce, które wprowadzono w przepisach ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (dalej: ustawa o pomocy obywatelom Ukrainy). 

Dotyczyło to w szczególności: 

• legalności pobytu wysiedleńców z Ukrainy objętych działaniem art. 2 ust. 1 ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy (pojęciem wysiedleńców określa się osoby korzystające z ochrony czasowej na terenie Unii Europejskiej w rozumieniu przepisów dyrektywy Rady 2001/55/WE z 20 lipca 2001 r. w sprawie minimalnych standardów przyznawania tymczasowej ochrony na wypadek masowego napływu wysiedleńców oraz środków wspierających równowagę wysiłków między Państwami Członkowskimi związanych z przyjęciem takich osób wraz z jego następstwami, dalej: TPD);
• przedłużenia ważności wiz krajowych (typ D) - art. 42 ust. 1 i 3a ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy;
• zezwoleń na pobyt (w tym kart pobytu) - art. 42 ust. 5, ust. 5a oraz ust. 8 pkt 1 ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy;
• legalności pobytu w ruchu bezwizowym, na podstawie wiz Schengen (typ C), dokumentów pobytowych (przede wszystkim odpowiedników kart pobytu) wydanych przez inne państwa członkowskie strefy Schengen - art. 42 ust. 11 ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy.

Jednak w związku z przedłużeniem z mocy prawa (art. 4 ust. 1 TPD) obowiązywania ochrony czasowej dla wysiedleńców z Ukrainy do co najmniej 4 marca 2024 r., uchwalono w Polsce szczególne przepisy przedłużające czasowe uprawnienia wysiedleńców oraz innych obywateli Ukrainy.

Zostały one uregulowane w art. 12 ustawy z 14 kwietnia 2023 r. o zmianie nazw uczelni służb państwowych nadzorowanych przez ministra właściwego do spraw wewnętrznych, o zmianie ustawy o Policji, ustawy o Straży Granicznej, ustawy o Państwowej Straży Pożarnej oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2023 r. poz. 1088). 

W większości przypadków, zgodnie z art. 12 tej ustawy, przyjęta dotychczas data obowiązywania specjalnych uprawnień dla obywateli Ukrainy została przesunięta z 24 sierpnia 2023 r. na 4 marca 2024 r., tym samym przedłużając obowiązywanie ochrony czasowej na gruncie przepisów TPD. Dotyczy to zarówno okresu legalności pobytu większości wysiedleńców, jak i osób korzystających z wcześniej wymienionych przedłużeń legalności pobytu w ramach art. 42 ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy.

Tabela 1. Podstawy legalnego pobytu obywatela Ukrainy na terytorium Polski obowiązujące dotychczas do 24 sierpnia 2023 r. i wydłużone do 4 marca 2024 r.

Ponadto nowelizacją tą wprowadzono, dodając do art. 2 ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy nowe ust. 10 i 11, kilka korzystnych wyjątków dla wysiedleńców, którzy będą pobierali naukę w Polsce.

Tabela 2. Osoby, którym szczególnie wydłużono uprawnienia wynikające z ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy 

Należy jednak zwrócić uwagę, że specjalny tryb legalizacji pobytu dla rodziców i opiekunów obejmuje tylko okres, w którym dziecko jest niepełnoletnie.

Dodatkowo wydłużeniu do 4 marca 2024 r. uległo zawieszenie oraz nierozpoczynanie biegu terminów w postępowaniach prowadzonych przez wojewodę.

Tabela 3. Sprawy obywateli Ukrainy prowadzone przez wojewodę, w których terminy uległy zawieszeniu lub nie rozpoczęły biegu

Nowelizacja przepisów ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy nie wpływa w żaden sposób na obowiązujące zasady legalizacji zatrudnienia obywateli Ukrainy. Nadal w mocy pozostaje zasada, że wysiedleńcy powinni mieć pracę legalizowaną w ramach procedury powiadomienia o powierzeniu pracy obywatelowi Ukrainy (art. 22 ust. 1 pkt 1 ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy). Okres legalnej pracy dalej pozostaje powiązany z okresem legalnego pobytu, pod warunkiem złożenia powiadomienia w terminie 14 dni od dnia podjęcia pracy.

Zmiany ustawy o cudzoziemcach od 7 kwietnia 2023 r. 

Nowelizacja ustawy o cudzoziemcach oraz niektórych innych ustaw, która weszła w życie 7 kwietnia 2023 r., miała na celu przede wszystkim dostosowanie polskiego prawa imigracyjnego do unijnych zmian w Systemie Informacyjnym Schengen, choć przyniosła także kilka zmian o charakterze proceduralnym. Celem wprowadzenia nowych przepisów było zapewnienie skuteczniejszych procedur powrotu nielegalnych imigrantów oraz ułatwienie wymiany informacji między państwami członkowskimi. 

Większość omawianych poniżej zmian ma niewielkie znaczenie dla ogółu cudzoziemców, co nie zmienia faktu, że zmiany te w istotnym stopniu wpłynęły na sytuację osób, które zostały objęte tą regulacją. 

Dla dużej liczebnie grupy cudzoziemców w nowelizacji ustawy o cudzoziemcach istotna okazała się zmiana dotycząca rozszerzenia możliwości stosowania dokumentu elektronicznego diia.pl na małoletnich. Przyniosła ona istotną korzyść dla rodzin przesiedleńców wojennych z Ukrainy, ponieważ znacznie ułatwiła im przekraczanie granicy bez konieczności uzyskiwania jakichkolwiek dodatkowych dokumentów uprawniających do wjazdu na teren Polski lub innych państw strefy Schengen. Dotychczas dokument diia.pl był wystawiany tylko osobom pełnoletnim. Nowe przepisy uwzględniły także małoletnich członków rodzin. Stanowi to istotną korektę luki w przepisach i umożliwia bardziej spójne i kompleksowe podejście do przeprowadzania procedur imigracyjnych, zrównując zakres dokumentów wydawanych starszym i młodszym wysiedleńcom. 

Kolejna zmiana dotyczyła udzielania zezwoleń na pobyt rezydentów długoterminowych Unii Europejskiej. Wymóg posiadania urzędowego poświadczenia znajomości języka polskiego na poziomie B1 został zastąpiony możliwością potwierdzenia biegłości językowej na tym poziomie za pomocą innych dokumentów. Minister właściwy do spraw wewnętrznych ma określić wykaz takich dokumentów w odrębnym rozporządzeniu, przy czym należy podkreślić, że to upoważnienie obowiązuje dopiero od 24 czerwca 2023 r. 

W ramach nowych przepisów wprowadzono również ułatwienia procedur związanych z legalizacją pobytu niektórych grup cudzoziemców. Dotyczy to m.in. osób ubiegających się o status uchodźcy, osób objętych ochroną uzupełniającą oraz ofiar handlu ludźmi. Nowe przepisy mają na celu skrócenie czasu oczekiwania na rozpatrzenie wniosków i zapewnienie lepszej ochrony prawnej tym grupom.

Warto też zauważyć, że nowelizacja ustawy o cudzoziemcach wprowadziła szereg zmian proceduralnych ukierunkowanych na usprawnienie i uproszczenie procesu obsługi cudzoziemców. Dotyczy to m.in. skrócenia niektórych terminów rozpatrywania wniosków o zezwolenie na pobyt (w przypadku niektórych, rzadko rozpatrywanych wniosków) czy wprowadzenia elektronicznego obiegu dokumentów pomiędzy niektórymi organami biorącymi udział w postępowaniach administracyjnych dotyczących cudzoziemców - m.in. organami Straży Granicznej, Urzędem ds. Cudzoziemców czy Państwową Inspekcją Pracy. Wprowadzenie elektronicznego obiegu dokumentów pomiędzy tymi organami powinno usprawnić prowadzenie tych postępowań, w których dotychczas obowiązywała papierowa wymiana dokumentów. 

Przedłużenia legalności pobytu i pracy związane z zakończeniem stanu zagrożenia epidemicznego COVID-19 

Od 1 lipca 2023 r. zakończył się okres obowiązywania specjalnych przepisów związanych z COVID-19, które wprowadzono w 2020 r. Miały one istotny wpływ na sytuację cudzoziemców przebywających w Polsce. Między innymi były to regulacje wprowadzające różnego rodzaju przedłużenia okresów ważności dokumentów wydawanych cudzoziemcom. 

Tabela 4. Przedłużone na podstawie przepisów covidowych okresy i terminy dotyczące pobytu cudzoziemców w Polsce

Obowiązywanie tych zasad doprowadziło do tego, że w wielu przypadkach cudzoziemcy oraz podmioty ich zatrudniające nie musieli przejmować się datami ważności podstaw do legalnego pobytu oraz wykonywania pracy. 

Dla cudzoziemców korzystających z przedłużeń przede wszystkim legalności pobytu istotne jest teraz podjęcie działań mających na celu zapewnienie dalszego legalnego pobytu w Polsce lub - w razie konieczności - powrót do kraju pochodzenia. Osoby, które chcą pozostać w Polsce, powinny jak najszybciej złożyć stosowne wnioski o uzyskanie zezwolenia na pobyt, w zależności od swojej sytuacji prawnej i zamierzonego celu pobytu - np. pracy, studiów, lub zezwoleń na pobyt stały czy pobyt rezydenta długoterminowego UE.

Stan zagrożenia epidemicznego COVID-19 został odwołany 1 lipca 2023 r., co oznacza zniesienie od 31 lipca 2023 r. przedłużeń legalności pobytu i pracy cudzoziemców korzystających ze specjalnych regulacji covidowych. Zatem pracodawcy i zatrudnieni u nich cudzoziemcy (niebędący obywatelami Ukrainy, którzy podlegają specustawie ukraińskiej) już powinni podjąć działania w celu uzyskania stosownych uprawnień pobytowych i zarobkowania w Polsce.

Projekt ustawy o zatrudnianiu cudzoziemców 

Analizując zmiany w prawie imigracyjnym, które mogą pojawić się w polskim prawie, należy wspomnieć o długo już oczekującym na złożenie do Sejmu projekcie nowej ustawy o zatrudnianiu cudzoziemców (nr druku RCL: 400).

Projekt ten jest elementem realizacji kamienia milowego nr A51G dla reformy pn. "A4.1. Efektywne instytucje na rzecz rynku pracy" określonej w Krajowym Planie Odbudowy. Projektowana ustawa ma za zadanie zmniejszanie barier administracyjnych przy zatrudnianiu cudzoziemców oraz wprowadzenie zmiany w publicznych służbach zatrudnienia i aktywnej polityce rynku pracy w celu zwiększenia aktywności zawodowej.

Projektowana ustawa ma zastąpić przepisy ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy w zakresie dotyczącym legalizacji zatrudnienia cudzoziemców. 

Istotą projektu nie jest wprowadzenie dużych zmian, ale raczej uporządkowanie istniejących przepisów.

Zmieni się więc przede wszystkim systematyka przepisów. Niektóre przepisy obecnie obowiązujących rozporządzeń mają być wprowadzone na poziom ustawowy. Wśród istotniejszych elementów projektu można wymienić m.in.:

• założenie pełnej elektronizacji procedur związanych z uzyskaniem zezwolenia na pracę, zezwolenia na pracę sezonową oraz oświadczeń o zatrudnieniu cudzoziemca (obecnie o powierzeniu wykonywania pracy cudzoziemcowi),
• rezygnację z testu rynku pracy,
• zmiany w celu przeciwdziałania wyzyskowi cudzoziemców i zaniżaniu standardów na rynku pracy,
• wprowadzenie utrudnień w legalizacji zatrudnienia dla podmiotów trudniących się tzw. outsourcingiem pracowniczym - zwalczanie obchodzenia przepisów o zatrudnianiu pracowników tymczasowych,
• wprowadzenie taryfikatora kar za powierzanie nielegalnego wykonywania pracy.

Przedstawione zmiany, jeśli zaczęłyby obowiązywać, byłyby istotne dla praktyki, stanowiąc krok naprzód w usprawnianiu działania systemu legalizacji zatrudnienia cudzoziemców. Ich zakres przedmiotowy nie obejmuje jednak kwestii związanych z legalizacją pobytu, które są źródłem znacznie poważniejszych problemów dla cudzoziemców i ich pracodawców. Oznacza to, że ustawa ta nie będzie stanowiła rewolucji w polskim prawie imigracyjnym. 

Omawiany projekt jest procedowany razem z projektem ustawy o aktywności zawodowej (nr w wykazie prac legislacyjnych Ministra Rodziny i Polityki Społecznej: UD399), który ma zmienić działanie publicznego systemu pośrednictwa pracy. Skala zmian jest w tym przypadku znacznie większa, co stanowi zapewne główną przyczynę opóźnień oraz niepewności co do przyszłości projektu ustawy o zatrudnianiu cudzoziemców. 

Michał Nocuń

prawnik, specjalista z zakresu prawa pracy oraz prawa imigracyjnego, szkoleniowiec, menadżer ds. cudzoziemców w kancelarii prawnej