Przeciwdziałanie praniu pieniędzy - wyjaśnienia Polskiej Izby Biegłych Rewidentów

Polska Izba Biegłych Rewidentów opublikowała informacje na temat procederu prania brudnych pieniędzy, sposobów ich identyfikacji oraz postaw, jakimi powinni kierować się główni księgowi w sytuacjach wskazujących na możliwość pojawienia się takiego zagrożenia.

Informacje te zostały podzielone tematycznie i zawarte w kilku częściach publikacji.

- Przeciwdziałanie praniu pieniędzy: podstawy. Część 1: Wprowadzenie do zasad przeciwdziałania praniu pieniędzy dla zawodowych księgowych - w publikacji wskazuje się m.in., że pranie pieniędzy jest procederem polegającym na wprowadzaniu brudnych pieniędzy do legalnego obrotu, aby można z nich korzystać, jak gdyby pochodziły one z legalnych źródeł.

Oznacza to, że pranie pieniędzy nadaje pozory legalności działaniom przestępczym, pozwalając gangom narkotykowym, handlarzom ludźmi i innym przestępcom na coraz szerzej zakrojoną działalność oraz na czerpanie z niej zysków. Szacuje się, że na całym świecie wartość pranych pieniędzy może przekraczać rocznie 1 bilion dolarów amerykańskich.

WAŻNE! Zwalczanie procederu prania pieniędzy nie sprowadza się wyłącznie do kontroli zgodności z przepisami.

Przestępstwa gospodarcze, w tym pranie pieniędzy, dotykają większej liczby obywateli i do tego z większą częstotliwością niż jakiekolwiek inne zagrożenia dla ich bezpieczeństwa. Pranie pieniędzy systematycznie destabilizuje szersze kręgi społeczne, np. poprzez nielegalne inwestycje w nieruchomości o wysokiej wartości, przemoc związaną z narkotykami w marginalizowanych grupach społecznych czy poprzez traumy spowodowane handlem ludźmi i współczesnym niewolnictwem. Przestępcy odpowiedzialni za ten proceder wykorzystują niektóre z najsłabszych grup należących do społeczności oraz są źródłem handlu nielegalnymi narkotykami i przemocy na ulicach, niszcząc w ten sposób tkankę społeczną. Pełniąc rolę strażników systemu finansowego, zawodowi księgowi tworzą pierwszą linię obrony, zapobiegając nielegalnemu przedostawaniu się środków do gospodarki.

- Przeciwdziałanie praniu pieniędzy: podstawy. Część 2: Podejście oparte na szacowaniu ryzyka - w publikacji wskazuje się m.in., że w celu zmniejszenia ryzyka prania pieniędzy zawodowi księgowi powinni stosować "podejście oparte na oszacowaniu ryzyka".

Oznacza to, że muszą identyfikować, oceniać i rozumieć ryzyka prania pieniędzy, na które są narażeni, oraz je skutecznie zmniejszać. Chodzi tu o rozumienie klienta, usług i stosownych systemów prawnych.

Ogólną zasadą podejścia opartego na oszacowaniu ryzyka jest w sytuacji podwyższonego ryzyka zastosowanie wzmożonych środków w celu zarządzania takim ryzykiem i jego zmniejszenia. Zakres, stopień, częstotliwości i intensywność środków zapobiegawczych i przeprowadzanych kontroli powinny być wzmożone w przypadkach scenariuszy o podwyższonym ryzyku.

Ryzyko geograficzne to podwyższony poziom ryzyka, jaki wynika z systemu prawnego państwa w odniesieniu do procederu prania pieniędzy. Czynniki do rozważenia obejmują: postrzegany poziom korupcji, działalność przestępczą oraz skuteczność przepisów dotyczących przeciwdziałania praniu pieniędzy w danym państwie. Przeprowadzając ocenę poziomu ryzyka procederu prania pieniędzy w danym państwie, zawodowi księgowi powinni korzystać z informacji dostępnych publicznie, np. informacji publikowanych przez organizacje obywatelskie lub sprawozdań z wzajemnej oceny FATF. Należy zadać pytanie: Czy nasi klienci mają siedziby w państwach, które są znane z tego, że wykorzystują je osoby zajmujące się praniem pieniędzy?

Ryzyko związane z klientem oznacza ogólne ryzyko prania pieniędzy, jakie stwarza klient. Profil ryzyka klienta może wpływać na zakres wymaganych kontroli odnoszących się do podmiotów powiązanych, takich jak beneficjenci rzeczywiści klienta. Nieuzasadniona skrytość klienta i niepotrzebnie złożone struktury własności mogą wskazywać na podwyższone ryzyko, ponieważ struktury spółki, które maskują osoby właścicieli i kontrolę, są szczególnie atrakcyjne dla osób zaangażowanych w pranie pieniędzy. Klient, który prowadzi działalność w branży o dużym ryzyku prania pieniędzy, może wymagać zastosowania wzmocnionej należytej staranności. Jeżeli klient lub beneficjent rzeczywisty klienta został zidentyfikowany jako Osoba zajmująca eksponowane stanowisko polityczne, potrzebne może być zastosowanie wzmocnionego poziomu należytej staranności. Należy zadać pytanie: Czy klient lub jego beneficjenci rzeczywiści prezentują cechy, o których wiadomo, że są często charakterystyczne dla osoby zajmującej się praniem pieniędzy?

WAŻNE!  Ryzyko związane z usługami to ryzyko, że pewne produkty lub usługi wiążą się z większym prawdopodobieństwem wykorzystania ich w celu prania pieniędzy.

Zawodowi księgowi powinni rozważyć przeprowadzenie dodatkowych kontroli w przypadku dostarczania produktu lub usługi, które są bardziej narażone na wykorzystanie w celu prania pieniędzy, lub jeżeli istnieje poważne ryzyko, że sam zawodowy księgowy mógłby dopuścić się przestępstwa prania pieniędzy. Zanim zawodowy księgowy zacznie oferować usługę, która znacząco różni się od jego aktualnej oferty produktów lub usług, powinien oszacować powiązane ryzyka prania pieniędzy oraz odpowiednio zareagować na ewentualne nowe lub podwyższone rodzaje ryzyka.

- Przeciwdziałanie praniu pieniędzy: podstawy. Część 3: Zakładanie spółki - w publikacji wskazuje się m.in., że usługi zakładania spółek mogą obejmować: zakładanie spółek lub innych podmiotów prawnych; pełnienie funkcji lub zaangażowanie kogoś do pełnienia funkcji członka zarządu spółki, partnera lub nominowanego wspólnika bądź udostępnienie adresu siedziby lub adresu prowadzenia działalności.

Zawodowi księgowi powinni być świadomi, jakie są kluczowe sygnały ostrzegawcze dotyczące ryzyka prania pieniędzy w procesie zakładania spółki. Choć nie są osobami decyzyjnymi, zawodowi księgowi powinni polegać na swoim zawodowym osądzie oraz odmówić i/lub, w razie potrzeby, złożyć zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa.

Sygnały ostrzegawcze obejmują następujące okoliczności:

• zlecenie utworzenia struktury spółki bez jasnego ekonomicznego powodu, który by ją uzasadniał,
• zakładanie spółek o skomplikowanej strukturze właścicielskiej, w wielu systemach prawnych, bez ekonomicznego uzasadnienia,
• pojawiają się potencjalni klienci, którzy nie są chętni, aby podać informacje dla potrzeb zastosowania środków należytej staranności wobec klienta, a które są wymagane w procesie akceptacji klienta,
• pojawiają się potencjalni klienci, którzy unikają odpowiedzi na pytania o źródła posiadanego majątku,
• pojawiają się potencjalni klienci, którzy wykazują niepotrzebny pośpiech, aby utworzyć określoną strukturę prawną, zwłaszcza w wielu systemach prawnych,
• pojawiają się potencjalni klienci, którzy chcą nabyć spółkę istniejącą, posiadającą historię współpracy z bankami i/lub historię kredytową.

Kiedy należy odmówić angażowania się we współpracę z klientem?

• w przypadku powstania wątpliwości co do autentyczności dokumentów przedłożonych w ramach procesu CDD (Customer Due Diligence - pol. środki należytej staranności wobec klienta);
• w przypadku gdy klient dąży do sfałszowania danych członka zarządu lub beneficjenta rzeczywistego w oficjalnej ewidencji,
• jeżeli badanie źródła majątku wskazuje na podejrzenie przestępczego pochodzenia funduszy,
• jeżeli w ramach procesu sprawdzenia danych klienta nie ustalono informacji faktycznych, których należałoby się spodziewać w odniesieniu do tego rodzaju i wielkości klienta i nie uzyskano przekonującego wyjaśnienia.

− Przeciwdziałanie praniu pieniędzy: podstawy. Część 4: Transferowanie aktywów - w publikacji wskazuje się m.in., że przestępcy często przenoszą wartości majątkowe zarówno między osobami, jak i obszarami jurysdykcji przeprowadzając transakcję zakupu, sprzedaży lub przeniesienia aktywów o wysokiej wartości. Czasami dążą do zamaskowania nielegalnych wpływów pieniężnych za pomocą powiązanych ze sobą transakcji, w ramach których jeden składnik aktywów jest nabywany, a inny sprzedawany w krótkim odstępie czasu (np. sprzedaż mieszkania i zakup łodzi). Skutkiem takiego działania może być zaciemnienie źródła funduszy oraz ukrycie prawdy przed osobami, które widzą tylko jedną z transakcji. Niezależnie od sposobu zorganizowania (serii) transakcji, czy też zaangażowanych aktywów, ostatecznym celem jest zaciemnienie ich związku z działalnością przestępczą. Zawodowi księgowi mogą nieumyślnie pomóc przestępcy w przeniesieniu wpływów pieniężnych z działalności przestępczej organizując transfer składnika aktywów lub udzielając porady podatkowej dotyczącej transakcji.

Kluczowe sygnały ostrzegawcze:

• klient dąży do wprowadzenia nadmiernie złożonej struktury transakcji,
• strony będące beneficjentami rzeczywistymi danego składnika aktywów żądają anonimowości, szczególnie jeżeli dotyczy to sytuacji, w której korzystają z przedstawicieli,
• nabywca lub sprzedawca jest osobą zajmującą eksponowane stanowisko polityczne lub jest powiązany z taką osobą,
• transakcje z użyciem aktywów wirtualnych (np. Bitcoin czy innych podobnych produktów) bądź innych nietypowych środków płatniczych (np. metali lub kamieni szlachetnych),
• transakcje, w przypadku których dla księgowego jest oczywiste, że wynagrodzenie (finansowe lub inne) jest nieadekwatne,
• terytoria gwarantujące poufność,
• szczegółowe informacje, które się po prostu nie zgadzają

Kiedy należy odmówić angażowania się we współpracę z klientem?

• jeżeli nie ma pewności, że klient jest szczery co do obecnego i proponowanego beneficjenta rzeczywistego danego składnika aktywów,
• jeżeli przeprowadzone badanie pochodzenia majątku i źródła funduszy wskazuje, że środki pieniężne użyte do zakupu składnika aktywów pochodzą z działalności przestępczej lub nie można ich wyjaśnić,
• jeżeli sprzedawca, nabywca lub państwo, w którym znajduje się składnik aktywów, podlegają sankcjom finansowym nałożonym przez rząd państwa, w którym działa zawodowy księgowy,
• jeżeli transakcja po prostu nie ma sensu.

− Przeciwdziałanie praniu pieniędzy: podstawy. Część 5: Doradztwo podatkowe - w publikacji wskazuje się m.in., że struktury tworzone w celach legalnego zmniejszania opodatkowania mogą także umożliwić przenoszenie aktywów lub środków pieniężnych, które mogą również obejmować wpływy pieniężne z działalności przestępczej. Przestępcy mogą podawać się za osoby pragnące skorzystać z doradztwa podatkowego, aby ulokować majątek poza zasięgiem jego opodatkowania, w celu uniknięcia przyszłych zobowiązań. Legalne prace służące zmniejszeniu opodatkowania mogą także zboczyć w kierunku nielegalnego unikania opodatkowania.

 WAŻNE!  Wpływy pieniężne z unikania opodatkowania są wpływami z przestępstwa, a zatem uczestnictwo zawodowego księgowego w obsłudze takich funduszy może stanowić przestępstwo prania pieniędzy.

Sam system podatkowy może zostać wykorzystany do legalizacji wpływów pieniężnych z działalności przestępczej poprzez zapłatę podatku od zysków z tej działalności, tak jakby powstały one z prawdziwych przychodów handlowych.

Kluczowe sygnały ostrzegawcze:

• sugestia ze strony klienta bądź jego innych doradców, że niektóre istotne fakty są ukryte przed organami podatkowymi, lub sugestia, że przekazywane są informacje niedokładne lub wprowadzające w błąd,
• nadmierna tajemnica w zakresie ustaleń przekraczająca zwykły poziom poufności lub nietypowe ustalenia umowne,
• brak jasności co do beneficjentów rzeczywistych aktywów bądź uczestników transakcji,
• powiązania z osobami zajmującymi eksponowane stanowiska polityczne,
• niepochlebne relacje w mediach dotyczące klienta lub jego wspólników.

Kiedy należy odmówić angażowania się we współpracę z klientem?

• jeżeli jest jasne, że klient zamierza uniknąć opodatkowania lub skłamać bądź wprowadzić w błąd organy podatkowe. Zawodowi księgowi muszą przestrzegać wszystkich przepisów prawa oraz regulacji i nie mogą być kojarzeni z informacjami wprowadzającymi w błąd,
• jeżeli istnieje obawa, że klient korzysta z legalnego zmniejszania opodatkowania jako przykrywki dla jego rzeczywistego zamiaru przeprowadzenia wpływów pieniężnych z działalności przestępczej przez strukturę korporacyjną lub inną.

− Przeciwdziałanie praniu pieniędzy: podstawy. Część 6: Firmy z problemami finansowymi - w publikacji wskazuje się m.in., że firmy z problemami finansowymi są narażone na wykorzystanie przez przestępców ze względu na presje finansowe, z jakimi mogą się borykać ich właściciele lub zarząd. Przestępca mógłby namówić właściciela firmy, by ten pozwolił na dokonanie inwestycji w firmie z wykorzystaniem wpływów pieniężnych z działalności przestępczej. Przestępca ten mógłby następnie otrzymywać z tej spółki wypłaty, które mogłyby wydawać się zalegalizowanymi przychodami. Przeprowadzanie funduszy przez firmę w ten sposób mogłoby zamaskować ślad wpływów pieniężnych z działalności przestępczej. Przestępcy mogą w szczególności zabiegać o nabycie firmy prowadzącej sprzedaż gotówkową jako narzędzia do czyszczenia brudnych pieniędzy.

WAŻNE!  Posiadanie firmy, w której występuje duża sprzedaż gotówkowa, stanowi często cel osób piorących brudne pieniądze, gdyż takie firmy stwarzają możliwość integrowania (legalizowania) dużych wolumenów środków pieniężnych do systemu finansowego.

Jednym ze sposobów osiągnięcia tej integracji jest maskowanie wpływów pieniężnych z nielegalnego handlu narkotykami lub innych przestępstw - przychodami z działalności gospodarczej firmy. Firmy mające problemy finansowe mogły także stać się ofiarą oszukańczego działania osób z wewnątrz samej firmy. Oznacza to, że firma może posiadać wpływy pieniężne z działalności przestępczej.

Kluczowe sygnały ostrzegawcze:

• trwają postępowania karne lub cywilne wobec członków kierownictwa spółki albo jej beneficjentów rzeczywistych,
• pracownicy sygnaliści zgłosili nieprawidłowości, które wskazują na popełnienie wykroczeń,
• osoba trzecia składa bardzo hojną ofertę zakupu przeżywającej trudności firmie, która prowadzi działalność związaną ze sprzedażą gotówkową.

Kiedy należy odmówić angażowania się we współpracę z klientem?

• gdy stwierdza się, że poprzez wypłatę środków lub aktywów pomogłoby się przestępcy w przeprowadzeniu przez jednostkę wpływów pieniężnych z działalności przestępczej,
• gdy zawodowy księgowy odkrywa działalność oszukańczą w firmie, w którą zamieszani są członkowie obecnego zarządu,
• gdy zawodowy księgowy ma obawy co do prawdziwej tożsamości lub przeszłości kupującego firmę, będącego osobą trzecią,
• w niektórych wypadkach reżim prawny może oznaczać, że zawodowy księgowy nie ma możliwości wycofania się ze zlecenia związanego z upadłością. W takich przypadkach należy zachować niezwykłą ostrożność w celu uzyskania wszelkiej stosownej ochrony prawnej przed popełnieniem późniejszych przestępstw prania pieniędzy.

Przeciwdziałanie praniu pieniędzy: podstawy. Część 7: Aktywa wirtualne - w publikacji wskazuje się m.in., że określenie "Aktywa wirtualne" odnosi się do szerokiej, nowej klasy aktywów powstałych dzięki Technologii Rozproszonego Rejestru (DLT). DLT pozwala na przechowywanie danych w wielu lokalizacjach ("zdecentralizowanych") we wspólnej sieci, umożliwiając uczestnikom śledzenie własności i przenoszenie aktywów wirtualnych, takich jak Bitcoin. Aktywa wirtualne mają unikatowe cechy, pozytywne i negatywne, w porównaniu z tradycyjnymi aktywami i płatnościami. Zawodowi księgowi muszą się zapoznać z możliwymi sposobami wykorzystania tych unikatowych cech przez osoby zajmujące się praniem pieniędzy i finansujące terroryzm w celu pozyskania, przeniesienia i przechowania wartości, często poza regulowanym systemem finansowym, oraz ukrycia pochodzenia lub przeznaczenia środków.

Kluczowe sygnały ostrzegawcze:

• zasadnicza część źródła majątku klienta wywodzi się z inwestycji w aktywa wirtualne, bez jakiegokolwiek śladu papierowego,
• źródło majątku klienta nieproporcjonalnie pochodzi z aktywów wirtualnych pochodzących od dostawców usług aktywów wirtualnych, którzy nie posiadają kontroli przeciwdziałających praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu,
• klient wykorzystuje giełdę aktywów wirtualnych w systemie prawnym wysokiego ryzyka, niemającym kontroli przeciwdziałających praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu,
• klient często zmienia swoje dane identyfikacyjne, w tym adresy e-mail, adresy IP.

Kiedy należy odmówić angażowania się we współpracę z klientem?

• gdy zamawiane usługi mogą mieć charakter specjalistyczny, poza Państwa obszarem kompetencji,
• gdy nie ma ewidencji handlowej bądź inwestycyjnej wyszczególniającej pochodzenie funduszy finansowych,
• gdy powstają obawy co do reputacji danego składnika aktywów wirtualnych, jego emitenta (-ów) i giełdy (giełd),
• brak jest wdrożonych skutecznych kontroli przeciwdziałających praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu u emitenta (-ów) i na giełdzie (giełdach),
• gdy istnieją obawy dotyczące prawdziwości informacji przekazanych przez klienta lub obawy dotyczące samego klienta.

− Przeciwdziałanie praniu pieniędzy. Część 8: Trendy w przestępczości - w publikacji wskazuje się m.in., że współczesne niewolnictwo, handel ludźmi, przestępczość w zakresie środowiska i pranie pieniędzy oparte na handlu stanowią poważne zagrożenia dla społeczeństwa, a zawodowi księgowi odgrywają znaczącą rolę w zwalczaniu tych przestępstw, w tym poprzez zapewnienie, że jako zawodowi pomocnicy nie będą działali nieświadomie, oraz zgłaszanie podejrzanych działań władzom.

Szacunkowo 25 mln osób na całym świecie jest ofiarami pracy przymusowej i/lub wykorzystywania seksualnego, co generuje ponad 150 mld USD nielegalnych zysków. Są to także jedne z najszybciej rozwijających się form międzynarodowej przestępczości, którym sprzyjają konflikty, zmiany klimatyczne i inne przyczyny. Zawodowi księgowi mogą wnieść znaczący wkład w pomoc ofiarom i identyfikację przestępców, zachowując czujność na potencjalne oznaki tych przestępstw, w tym:

• korzystanie z księgowych w przypadku transakcji, które zwykle nie wymagają profesjonalisty,
• występowanie wielu rachunków/spółek celowych,
• podejrzany brak kosztów osobowych,
• przelewy środków pieniężnych do państw wysokiego ryzyka, poza tradycyjnym systemem bankowym,
• rozszerzone zaangażowanie członków rodziny w działalność lub transakcje,
• skomplikowane transakcje finansowe pozbawione jasnego uzasadnienia biznesowego,
• płatności przekierowywane przez różne państwa, zanim dotrą do ostatecznego celu,
• przychody otrzymane/płatności dokonane o nietypowych porach dnia lub które nie pokrywają się z ustalonymi godzinami pracy klienta,
• wysokie i/lub częste wydatki na lotniskach, w portach, innych węzłach transportowych lub za granicą, niespójne z deklarowaną działalnością klienta,
• płatności na rzecz spółek logistycznych, linii lotniczych, firm autokarowych, wypożyczalni samochodów lub biur podróży, niespójne z deklarowaną działalnością klienta,
• względnie wysokie lub powtarzające się wydatki na rzeczy niespójne z deklarowaną działalnością klienta, na przykład jedzenie lub zakwaterowanie.

− Przeciwdziałanie praniu pieniędzy. Część 9: Narzędzia do obrony - w publikacji wskazuje się m.in., że ważną częścią prawnych i zawodowych obowiązków zawodowego księgowego jest ustalenie i weryfikacja tożsamości klientów. Zawodowi księgowi powinni przyjąć podejście oparte na oszacowaniu ryzyka, stosując w sytuacjach o podwyższonym ryzyku dodatkowe zabezpieczenie w postaci wzmożonej należytej staranności wobec klienta. Wzmożona należyta staranność wobec klienta stanowi proces bardziej dogłębnego dochodzenia wobec klienta o podwyższonym ryzyku. Obejmuje ono uzyskanie dodatkowych informacji i weryfikację w odniesieniu do charakteru zidentyfikowanych konkretnych ryzyk.

WAŻNE!  Zawodowi księgowi i firmy powinni posiadać kontrolę i procesy służące identyfikowaniu i łagodzeniu tych ryzyk.

Wzmożona Należyta Staranność wobec klienta jest niezwykle ważna w wykrywaniu prania pieniędzy i finansowania terroryzmu. Czynność ta zabezpiecza także zawodowych księgowych przed byciem wykorzystanymi w działalności przestępczej i chroni reputację firmy, którą reprezentują. EDD jest zazwyczaj wymagana w następujących sytuacjach wysokiego ryzyka:

• w przypadku ustalenia wysokiego ryzyka poprzez zastosowanie systemów i kontroli opartych na ocenie ryzyka,
• gdy klient (lub rzeczywisty beneficjent) jest osobą zajmującą eksponowane stanowisko polityczne,
• w przypadku każdego powiązania biznesowego z osobą mającą siedzibę w państwie trzecim o wysokim ryzyku,
• gdy klient przedstawił fałszywe lub skradzione dokumenty,
• gdy występują złożone lub nietypowe transakcje niemające widocznego celu gospodarczego.

Lista kontrolna EDD:

• uzyskanie dodatkowych informacji o kliencie (np. zawód, wielkość aktywów, informacje dostępne w publicznych bazach danych, Internet itp.),
• przeprowadzenie dodatkowego wyszukiwania (np. wyszukanie w Internecie z wykorzystaniem niezależnych źródeł), aby wzbogacić profil ryzyka klienta o lepsze informacje,
• uzyskanie dodatkowych informacji i dokumentacji potwierdzającej zamierzony rodzaj relacji biznesowych,
• uzyskanie informacji o źródle funduszy i źródle majątku klienta, mających jasne poświadczenie w dokumentach,
• uzyskanie informacji o powodach zamierzonych lub przeprowadzonych transakcji,
• uzyskanie zgody kierownictwa wyższego szczebla na rozpoczęcie lub kontynuowanie relacji biznesowych,
• przeprowadzenie wzmożonego monitoringu relacji biznesowych poprzez zwiększenie liczby i rozłożenie w czasie zastosowanych kontroli oraz wybór schematów transakcji, które wymagają dalszego badania,
• monitorowanie klientów i transakcji podwyższonego ryzyka we wszystkich departamentach współpracujących z danym klientem, w tym także przeprowadzenie pogłębionych odpraw (ang. briefings) z odpowiedzialnymi zespołami wykonującymi zlecenie.

oprac. Maciej Chorostkowski

biegły rewident