Pracownik socjalny - nowe uprawnienia po nowelizacji przepisów

Najnowsza, obszerna nowelizacja ustawy z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej zawarta w ustawie z 15 kwietnia 2021 r. wprowadza szereg istotnych zmian w zakresie szeroko pojętych warunków i zasad świadczenia pracy przez pracowników socjalnych. Ich celem jest realizacja postulatów podmiotów zajmujących się stosowaniem przepisów dotyczących pomocy społecznej, jak również zmiana lub doprecyzowanie niektórych norm, których realizacja spotykała się z trudnościami i różnymi interpretacjami w praktyce. To również odpowiedź na wnioski napływające od pracowników socjalnych, związane z koniecznością doregulowania przepisów dotyczących wykonywania przez nich zawodu.

Rozszerzenie możliwości zatrudnienia na stanowisku pracownika socjalnego

Ustawa z 15 kwietnia 2021 r. o zmianie ustawy o pomocy społecznej (dalej: nowelizacja u.p.s.) przewiduje poszerzenie kręgu osób, które będą mogły zostać zatrudnione na stanowisku pracownika socjalnego. Zmiana wynika przede wszystkim z braków kadrowych tej grupy pracowników, co automatycznie przekłada się na gorszą skuteczność realizacji celów funkcjonującego systemu pomocy społecznej. Poszerzenie kręgu osób, które mogą pracować w zawodzie pracownik socjalny, jest związane z łatwiejszym spełnieniem wymagań w zakresie niezbędnych kwalifikacji.

Do tej pory pracownikiem socjalnym mogła być osoba, która spełnia co najmniej jeden z trzech warunków wskazanych w art. 116 ustawy z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (dalej: u.p.s.):

1. pierwszy warunek dotyczył i nadal dotyczy posiadania dyplomu ukończenia kolegium pracowników służb społecznych;
2. drugi warunek dotyczył ukończenia studiów wyższych na kierunku praca socjalna (art. 116 ust. 1 pkt 2 u.p.s.) - w tym przypadku, nowelizacja u.p.s. poszerza grono osób, które mogą ten warunek spełnić poprzez uwzględnienie również osób, które ukończyły studia wyższe w zakresie pracy socjalnej;
3. trzeci warunek przewidywał i w dalszym ciągu przewiduje, że pracownikiem socjalnym może być osoba, która do 31 grudnia 2013 r. ukończyła studia wyższe o specjalności przygotowującej do zawodu pracownika socjalnego na kierunku: pedagogika, pedagogika specjalna, politologia, polityka społeczna, psychologia, socjologia, nauki o rodzinie (art. 116 ust. 1 pkt 3 u.p.s.).

Nowelizacja ustawy o pomocy społecznej wprowadza również nowy, czwarty warunek umożliwiający zatrudnienie w charakterze pracownika socjalnego. Otóż do art. 116 ust. 1 u.p.s. dodano pkt 4, zgodnie z którym: pracownikiem socjalnym może być osoba, która ukończyła studia podyplomowe z zakresu metodyki i metodologii pracy socjalnej w uczelni realizującej studia na kierunku praca socjalna lub w zakresie pracy socjalnej, po uprzednim ukończeniu studiów na jednym z kierunków, o którym mowa w pkt 3.

Nowy przepis umożliwia zatem uzyskanie kwalifikacji do zatrudnienia na stanowisku pracownika socjalnego osobom, które ukończyły studia wyższe pierwszego lub drugiego stopnia na jednym z kierunków:

• pedagogika,
• pedagogika specjalna,
• politologia,
• polityka społeczna,
• psychologia,
• socjologia,
• nauka o rodzinie

- i chciałyby uzyskać uprawnienia do wykonywania zawodu pracownika socjalnego przez ukończenie kształcenia uzupełniającego. Co istotne, metodologia i metodyka pracy socjalnej stanowią odrębny blok przedmiotowy z zakresu teorii oraz praktyki pracy socjalnej, ściśle powiązany ze specjalistycznym przygotowaniem do zawodu pracownika socjalnego.

W ramach uzasadnienia dla nowego rozwiązania wskazano, że uczelnie posiadające doświadczenie w prowadzeniu studiów na kierunku praca socjalna zapewnią odpowiedni poziom realizacji standardów teoretycznego i praktycznego kształcenia specjalistycznego na studiach podyplomowych z zakresu metodologii i metodyki pracy socjalnej.

Zadania pracownika socjalnego

Zmiany wprowadzone nowelizacją ustawy o pomocy społecznej przewidują także pewne modyfikacje w zakresie katalogu zadań, obowiązków pracownika socjalnego, określonych w art. 119 u.p.s. Do wspomnianego katalogu:

• wprowadzono pominięty do tej pory obowiązek przeprowadzania rodzinnych wywiadów środowiskowych (art. 119 ust. 1 pkt 1a u.p.s.);
• uwzględniono również, że do zadań pracownika socjalnego należy w szczególności dokonywanie diagnozy i oceny zjawisk indywidualnych i społecznych, a także formułowanie opinii w zakresie zapotrzebowania na świadczenia z pomocy społecznej oraz kwalifikowanie do uzyskania tych świadczeń (art. 119 ust. 1 pkt 2 u.p.s.);
• dodano także nowe zadanie, polegające na inicjowaniu lub współuczestniczeniu w działaniach profilaktycznych nakierowanych na zapobieganie lub łagodzenie problemów społecznych (art. 119 ust. 1 pkt 10 u.p.s.).

Charakter zmian dotyczących zadań/obowiązków pracownika socjalnego ma przede wszystkich doprecyzować i uszczegółowić dotychczas obowiązujące regulacje.

Uprawnienia pracownika socjalnego

Omawiana nowelizacja ustawy o pomocy społecznej przewiduje istotne nowości w zakresie szeroko pojętych uprawnień pracowników socjalnych. Pierwsze zmiany dotyczą prawa pierwszeństwa i ochrony pracowników socjalnych, z jakiej korzystają funkcjonariusze publiczni.

Korzystanie z prawa pierwszeństwa w praktyce oznacza, że podmiot załatwiający sprawę na żądanie pracownika socjalnego jest zobowiązany odstąpić od stosowania przepisów (prawa powszechnie obowiązującego lub przepisów wewnętrznego kierownictwa) przewidujących kolejność w obsłudze lub uzależniających szybkość załatwienia od stopnia zawiłości sprawy. Nowe regulacje przewidują rozszerzenie katalogu podmiotów, w których pracownikowi socjalnemu przysługuje pierwszeństwo przy wykonywaniu zadań. Oprócz urzędów, instytucji i innych placówek dodano jeszcze podmioty wykonujące działalność leczniczą (art. 121 ust. 1 u.p.s.).

Druga zmiana związana jest z ochroną prawną przewidzianą dla funkcjonariuszy publicznych. Wyodrębniono, że organy i instytucje administracji publicznej, podmioty wykonujące działalność leczniczą i organizacje pozarządowe są zobowiązane do udzielania pracownikowi socjalnemu pomocy w wykonywaniu jego zadań (art. 121 ust. 1a u.p.s.).

Pomoc psychologiczna i szkolenia

Nowelizacja ustawy o pomocy społecznej wprowadziła nowe uprawnienia dla pracowników socjalnych. Zgodnie z art. 121 ust. 2a-2c u.p.s., pracownikom socjalnym zatrudnionym w ośrodkach pomocy społecznej oraz w powiatowym centrum pomocy rodzinie w przypadku wystąpienia sytuacji bezpośrednio zagrażającej ich życiu lub zdrowiu w związku z wykonywanymi czynnościami służbowymi - przysługuje pomoc psychologiczna.

Ponadto nowe regulacje przewidują odbywanie szkoleń dla osób podnoszących poziom bezpieczeństwa osobistego podczas wykonywania czynności zawodowych. Szkolenia będzie przeprowadzał pracodawca co najmniej raz na 2 lata. Pierwsze takie szkolenia pracowników socjalnych zatrudnionych w dniu wejścia w życie nowych przepisów powinny być przeprowadzone nie później niż w okresie 18 miesięcy od wejścia w życie omawianych zmian.

Dodatkowy urlop wypoczynkowy

Kolejne zmiany dotyczą zmniejszenia wymaganego stażu nieprzerwanej i faktycznej pracy na stanowisku pracownika socjalnego, od którego zależy nabycie prawa do pierwszego dodatkowego urlopu w wymiarze 10 dni. Wymagany staż pracy zmniejszono z 5 do 3 lat (art. 121 ust. 3 u.p.s.).

Dodatkowo zmodyfikowano zakres obowiązków, od których bezpośrednio uzależnione jest nabycie prawa do urlopu dodatkowego. Dotychczas warunkiem otrzymania takiego urlopu była "praca socjalna oraz przeprowadzenie rodzinnych wywiadów środowiskowych". Takie sformułowanie przepisu pozbawiało prawa do urlopu dodatkowego pracowników socjalnych, którzy wywiadów nie przeprowadzali.

Zmiana precyzuje, że pracownik socjalny, do którego obowiązków należy praca socjalna lub przeprowadzanie rodzinnych wywiadów środowiskowych, może nabyć prawa do dodatkowego urlopu wypoczynkowego. Wystarczy, że w ramach swoich zadań będzie wykonywał pracę socjalną bądź przeprowadzał wywiady środowiskowe. Nie musi robić jednego i drugiego.

Dodatek do wynagrodzenia dla pracowników terenowych

Dotychczas dodatek ten był przyznawany w wysokości 250 zł. Nowelizacja ustawy o pomocy społecznej zwiększa jego wysokość do 400 zł (art. 121 ust. 3a u.p.s.). Zmienia również krąg pracowników socjalnych uprawnionych do jego otrzymania. Tutaj także doprecyzowano, że prawo do dodatku mogą nabyć pracownicy socjalni, którzy w ramach swoich podstawowych obowiązków świadczą pracę socjalną lub przeprowadzają rodzinne wywiady środowiskowe poza siedzibą jednostki.

Ponadto istotną modyfikacją dotychczasowych regulacji jest dodanie przepisu wskazującego, że dodatek do wynagrodzenia pracownika socjalnego nie jest uwzględniany przy obliczaniu wysokości wynagrodzenia pracownika zgodnie z art. 6 ust. 4 ustawy z 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę (art. 121 ust. 3aa u.p.s.).

System awansu zawodowego

Kolejną zmianą wprowadzoną do ustawy o pomocy społecznej jest uregulowanie tzw. ścieżki zawodowej pracowników socjalnych. Nowelizacja dodaje nowy art. 121b, który określa stopnie awansu zawodowego, warunki nabywania kolejnych stopni oraz obowiązkowe oceny okresowe pracowników socjalnych. Celem nowych regulacji jest doprecyzowanie zasad awansu zawodowego pracowników socjalnych, wprowadzenie jednakowego nazewnictwa stopni awansu zawodowego (stanowisk) dla tej grupy zawodowej oraz powiązanie awansu zawodowego z wynagrodzeniem pracowników socjalnych i funkcjonującymi w prawie stopniami specjalizacji zawodowej z zakresu pracy socjalnej.

Przewiduje się 5 stopni awansu zawodowego pracowników socjalnych:

1) starszy pracownik socjalny,

2) specjalista pracy socjalnej,

3) starszy specjalista pracy socjalnej,

4) starszy specjalista pracy socjalnej - koordynator,

5) główny specjalista pracy socjalnej.

Wyższy stopień awansu zawodowego można pracownikowi nadać po spełnieniu warunku odpowiedniego minimalnego poziomu wykształcenia oraz stażu pracy w zawodzie pracownika socjalnego (ustalone do poszczególnych stopni). W celu uzyskania stopnia:

1. starszego pracownika socjalnego - należy uzyskać wykształcenie wyższe lub studia podyplomowe lub wykształcenie średnie uprawniające do wykonywania zawodu pracownika socjalnego oraz posiadać 2-letni staż pracy;
2. specjalisty pracy socjalnej - należy uzyskać wykształcenie wyższe lub studia podyplomowe uprawniające do wykonywania zawodu pracownika socjalnego oraz posiadać 3-letni staż pracy lub uzyskać wykształcenie średnie uprawniające do wykonywania zawodu pracownika socjalnego i posiadać specjalizację I stopnia w zawodzie pracownik socjalny oraz 3-letni staż pracy;
3. starszego specjalisty pracy socjalnej lub starszego specjalisty pracy socjalnej - koordynatora - należy uzyskać wykształcenie wyższe lub studia podyplomowe uprawniające do wykonywania zawodu pracownika socjalnego oraz posiadać 5-letni staż pracy lub wykształcenie średnie uprawniające do wykonywania zawodu pracownika socjalnego i posiadać specjalizację II stopnia w zawodzie pracownik socjalny oraz 5-letni staż pracy;
4. głównego specjalisty pracy socjalnej - należy uzyskać wykształcenie wyższe lub studia podyplomowe uprawniające do wykonywania zawodu pracownika socjalnego i posiadać specjalizację II stopnia w zawodzie pracownik socjalny oraz 6-letni staż pracy.

Wprowadzony system awansu zawodowego pracowników socjalnych jest obligatoryjny (przy spełnieniu odpowiednich wymogów dotyczących wykształcenia i stażu pracy) w przypadku uzyskania dwóch następujących po sobie ocen, dokonywanych raz na 2 lata przez bezpośredniego przełożonego.

Obowiązkowa ocena okresowa tej grupy pracowników to nowe rozwiązanie. Dotychczas podlegali jej jedynie pracownicy zajmujący stanowiska urzędnicze (na zasadach pracowników samorządowych). Pracownicy socjalni to stanowiska zaklasyfikowane do stanowisk pomocniczych i obsługi, tym samym nie byli objęci obowiązkową oceną okresową.

Po nowelizacji ocena okresowa pracowników socjalnych będzie przeprowadzana raz na 2 lata (co istotne, pierwsza ocena ma zostać przeprowadzona w terminie 6 miesięcy od dnia wejścia w życie omawianej nowelizacji ustawy o pomocy społecznej). Ocena pozytywna lub negatywna ma oczywiście być sporządzana na piśmie i musi zawierać uzasadnienie.

Wskazuje się, że pracownikowi, który otrzymał dwie następujące po sobie pozytywne oceny okresowe, spełniającemu warunki dotyczące minimalnego poziomu wykształcenia, jest nadawany wyższy stopień awansu zawodowego. To forma tzw. krótszej ścieżki awansu. Awans pracownika na wyższy stopień zawodowy jest równoznaczny z podwyższeniem przysługującego mu wynagrodzenia zasadniczego.

W przypadku otrzymania oceny negatywnej pracownik socjalny może ją zaskarżyć:

• do kierownika jednostki organizacyjnej pomocy społecznej, w której jest zatrudniony lub
• w przypadku, gdy bezpośrednim przełożonym jest kierownik tej jednostki, do organu nadzorującego jednostkę organizacyjną pomocy społecznej.

Nowe regulacje przewidują także możliwość nadania wyższego stopnia awansu z pominięciem trybu oceny - rozwiązanie to dotyczy pracowników socjalnych, którzy spełniają wymogi dotyczące wykształcenia i stażu pracy oraz którzy wyróżniają się wysokim zaangażowaniem, inicjatywą lub nowatorskim podejściem przy wykonywaniu obowiązków służbowych z zakresu pomocy społecznej (art. 121b ust. 11 u.p.s.).

Nowe wymagania dla superwizorów pracy socjalnej

Przyjmuje się, że superwizja służy udzielaniu profesjonalnych porad pracownikom socjalnym w celu optymalizacji ich pracy i utrwalenia jej należytego poziomu. W związku z tym powinna opierać się na zindywidualizowanych potrzebach pracowników socjalnych, odpowiadać na ich problemy oraz pomagać w ich rozwiązaniu, umożliwiać poszerzanie ich wiedzy i zdobywanie nowych umiejętności oraz uczyć.

Osobami realizującymi zadania z zakresu superwizji są certyfikowani superwizorzy pracy socjalnej. Superwizorem może być każda osoba, która ukończyła szkolenie dla superwizorów pracy socjalnej potwierdzone zdanym egzaminem i uzyskaniem certyfikatu superwizora pracy socjalnej.

Do tej pory warunkiem przystąpienia do szkolenia dla superwizorów pracy socjalnej było złożenie wniosku o dopuszczenie do takiego szkolenia, a także wykazanie się posiadaniem wykształcenia wyższego magisterskiego uprawniającego do wykonywania zawodu pracownika socjalnego oraz co najmniej 5-letnim stażem w zawodzie pracownika socjalnego lub doświadczeniem w prowadzeniu branżowych szkoleń dla pracowników socjalnych (minimum 500 godzin w okresie ostatnich 5 lat przed złożeniem wniosku). Nowelizacja ustawy o pomocy społecznej zmienia brzmienie art. 121a ust. 5 u.p.s. Warunkiem przystąpienia do szkolenia dla superwizorów jest złożenie wniosku oraz wykazanie się posiadaniem odpowiedniego wykształcenia.

Po zmianach zamiast wykształcenia wyższego magisterskiego uprawniającego do wykonywania zawodu pracownika socjalnego wystarczy posiadanie wykształcenia uprawniającego do wykonywania zawodu pracownika socjalnego oraz tytułu zawodowego magistra na jednym z kierunków lub w zakresie: pedagogika, pedagogika specjalna, politologia, politologia i nauki społeczne, polityka społeczna, praca socjalna, psychologia, socjologia, nauki o rodzinie. Dodatkowo zamiast 5-letniego stażu pracy na stanowisku pracownika socjalnego wystarczy legitymować się 5-letnim stażem w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej.

W ramach przepisów przejściowych przewidziano również szczególne rozwiązanie dotyczące szkolenia i egzaminu na superwizora. Osoby posiadające wykształcenie uprawniające do wykonywania zawodu pracownika socjalnego oraz tytuł zawodowy magistra uzyskany po ukończeniu studiów na jednym z kierunków lub w zakresie: pedagogika, pedagogika specjalna, politologia, politologia i nauki społeczne, polityka społeczna, praca socjalna, psychologia, socjologia, nauki o rodzinie lub posiadające decyzję o uznaniu kwalifikacji w zawodzie regulowanym pracownika socjalnego, które od 1 stycznia 2010 r. przeprowadziły co najmniej 500 godzin konsultacji i poradnictwa dla pracowników socjalnych z zakresu umiejętności interpersonalnych i społecznych, metodyki pracy socjalnej, diagnozy socjalnej, warsztatu pracy pracownika socjalnego lub aksjologii pracy socjalnej, polegających na wzmacnianiu kompetencji zawodowych pracowników socjalnych, mogą być zwolnione z obowiązku odbycia szkolenia i przystąpić do egzaminu w terminie do 31 grudnia 2023 r.

Podstawa prawna

• ustawa z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (j.t. Dz.U. z 2020 r. poz. 1876; ost.zm Dz.U. z 2021 r. poz. 803)

• ustawa z 15 kwietnia 2021 r. o zmianie ustawy o pomocy społecznej oraz ustawy o zmianie ustawy o pomocy społecznej oraz ustawy o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U. z 2021 r. poz. 803)

©℗

MAGDALENA KASPRZAK

radca prawny i doktor nauk prawnych, wykładowca, były pracownik Departamentu Prawnego Głównego Inspektoratu Pracy, specjalista w zakresie prawa pracy i wynagrodzeń