Analizując obowiązki i uprawnienia pracodawcy w sytuacji śmierci pracownika w aspektach prawnych, warto wskazać ich podział na te związane z wypadkiem przy pracy (lub pozostające w związku z pracą) oraz zdarzenia, których skutkiem jest śmierć, ale niezwiązane z pracą.

Wypłata świadczeń

Śmierć pracownika zawsze stanowi przyczynę wygaśnięcia stosunku pracy. Zgodnie z art. 63¹ § 2 k.p., prawa majątkowe ze stosunku pracy przechodzą po śmierci pracownika w równych częściach na małżonka oraz inne osoby spełniające warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej w myśl przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Wypłata należnych po zmarłym pracowniku świadczeń, np. za bieżące, jak też zaległe wynagrodzenie, odszkodowanie czy ekwiwalent urlopowy należny pracownikowi w roku kalendarzowym, w którym nastąpiło wygaśnięcie stosunku pracy wskutek śmierci pracownika, w sytuacjach bezspornych powinna być niezwłoczna, ze względu na zazwyczaj trudną sytuację rodziny.

Kolejnym obowiązkiem pracodawcy, wynikającym z art. 93 k.p., jest wypłata odprawy pośmiertnej, która należy się rodzinie zmarłego nie tylko w czasie trwania stosunku pracy, lecz także w czasie pobierania po jego rozwiązaniu zasiłku z tytułu niezdolności do pracy wskutek choroby. Odprawa pośmiertna nie jest zależna od przyczyny śmierci, stopnia zawinienia czy przyczynienia się do niej samego zmarłego. Może nią być każde zdarzenie, związane z pracą (wypadek), jak również losowe (np. utonięcie), a nawet samobójstwo.

Z obowiązku wypłaty odprawy pośmiertnej pracodawca może zwolnić się przez ubezpieczenie na swój koszt pracownika na życie, tj. na wypadek jego śmierci, na podstawie odpowiedniej umowy. Wówczas roszczenie rodziny o wypłatę powinien zaspokoić ubezpieczyciel.

Warto zwrócić uwagę na wysokość kwoty ubezpieczenia wypłacanej w razie śmierci, bo, zgodnie z art. 93 § 7 k.p., jeśli byłoby ono niższe niż odprawa, pracodawca obowiązany jest dokonać dopłaty do wysokości odprawy wymaganej Kodeksem pracy.

Układy zbiorowe, fundusz socjalny

Zależnie od wielkości firmy i zakresu prowadzonej działalności, np. wytwórczej, wydobywczej, związanej z ponadstandardowym ryzykiem - możliwe jest dodatkowe unormowanie kwestii wypłat świadczeń pośmiertnych, zwłaszcza następujących w wyniku wypadku przy pracy ze skutkiem śmiertelnym, w ramach układów zbiorowych pracy. Wówczas, zależnie od treści postanowień układowych i przyjętych zobowiązań, pracodawca powinien zrealizować wypłatę stosownego świadczenia. Przy czym może być ono tylko dodatkowe albo uzupełniające, ale nie zastępuje wypłaty odprawy pośmiertnej.

Podobnie, jeżeli w przedsiębiorstwie powołany jest zakładowy fundusz świadczeń socjalnych, zwany powszechnie funduszem socjalnym, na zasadzie swobody tworzenia norm zakładowych możliwe jest skonstruowanie formy wsparcia dla rodziny zmarłego pracownika jako zapomogi z tytułu indywidualnego zdarzenia losowego.

Zgodnie z art. 21 ust. 1 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, zwolniona od podatku będzie zapomoga wypłacona w przypadku indywidualnych zdarzeń losowych, klęsk żywiołowych, długotrwałej choroby lub śmierci - do wysokości nieprzekraczającej w roku podatkowym 2280 zł.

Śmiertelny wypadek

Za śmiertelny wypadek przy pracy uważa się wypadek, w wyniku którego nastąpiła śmierć w okresie nieprzekraczającym sześciu miesięcy od dnia wypadku. W razie zaistnienia zdarzenia na pracodawcy ciążą szczególne obowiązki związane z wyjaśnieniem jego przyczyn, lecz także mające wpływ na uprawnienia lub roszczenia rodziny zmarłego.

Ważne

Bezspornie opracowany i uznany protokół powypadkowy stanowi podstawę do uznania przez organ rentowy zdarzenia za wypadek ze skutkiem śmiertelnym przy pracy, a zatem jest podstawą do wypłaty i przyznania świadczeń osobom uprawnionym.

Warto zwrócić uwagę, że treść protokołu powypadkowego, np. w zakresie stwierdzenia przyczyny wypadku przy pracy ze skutkiem śmiertelnym, ma istotne znaczenie procesowe w razie zawisłości sporu między pracodawcą a rodziną zmarłego. Jak wskazuje Sąd Najwyższy, "Dopuszczalne jest domaganie się sprostowania protokołu powypadkowego. Roszczenie to ma za podstawę art. 189 KPC (Wyrok SN, 6.01.2010 r., I PK 144/09)".

Oczywiście, ze śmiercią pracownika związaną z pracą wiążą się potencjalne roszczenia rodziny z tytułu odszkodowania, zadośćuczynienia, a także o rentę wyrównawczą, opierane na przepisach Kodeksu cywilnego. Standardem jest ubezpieczenie pracodawcy, z którego w razie zdarzenia mogą być pokryte roszczenia, przejmowane wówczas przez ubezpieczyciela.

Dodatkowe działania pracodawcy

Polski system prawny nie wskazuje wprost obowiązków czy uprawnień pracodawcy zmarłego pracownika na rzecz jego rodziny. Stanowi to zatem przestrzeń do swobodnego działania i kreowania swoistych zasad postępowania w sytuacjach kryzysowych, które zdarzają się niezależnie od wielkości przedsiębiorstwa.

Wydaje się, że w razie zaistnienia zdarzenia skutkującego śmiercią pracownika za granicą, oprócz wypełnienia obowiązków wynikających wprost z przepisów, pracodawca może udzielić koniecznego profesjonalnego wsparcia rodzinie, choćby poprzez pomoc w dokonaniu koniecznych czynności administracyjnych w kraju zdarzenia.

Niewątpliwie pracodawca działający przez upoważnionych do działania pracowników ma możliwość wsparcia rodzin zmarłych pracowników, zarówno w czasie samego kryzysu, jak i podjęcia rozwiązań systemowych, pomagających np. dzieciom zmarłego dokończyć rozpoczęty proces edukacji czy rozwijanie ich pasji na poziomie podobnym do tego sprzed zdarzenia, np. poprzez program stypendialny.

Z pewnością pożądaną formą wsparcia dla rodziny zmarłego pracownika może być pomoc prawna świadczona czy to przez prawników samego przedsiębiorstwa, czy np. finansowana i zlecona, za zgodą beneficjentów, przez pracodawcę. Możliwe jest także np. finansowanie terapii psychologicznej dla członków rodziny, jeżeli może być ona konieczna, np. w związku z charakterem zdarzenia skutkującego śmiercią.

Nie jest możliwe ani zapewne konieczne wskazanie wszystkich form wsparcia, jakie pracodawca, a także współpracownicy zmarłego mogą zrealizować w sytuacji kryzysowej na rzecz jego najbliższych. Wskazać trzeba jednak, że podjęcie odpowiedzialności za wspieranie implikuje naturalne dążenie i zaufanie do długotrwałości pomocy. Warto mieć na uwadze, że często jednorazowe akcje pomocowe, przynoszące wymierny efekt, np. finansowy, w postaci jednorazowej kwoty, mogą być mniej skuteczne niż np. systematyczne opłacanie z tej samej kwoty choćby rat za kurs językowy dla dziecka zmarłego.

Uwaga Czytelnicy

W artykule: "Jak poradzić sobie z sytuacją kryzysową po śmierci pracownika?" znajdą Państwo porady na temat tego, co powinna i może zrobić organizacja w przypadku śmierci pracownika.

Wojciech Glac

Prawnik, politolog. doktorant na Wydziale Prawa i Administracji UJ i Instytutu Politologii UP w Krakowie, asystent w Instytucie Pracy Socjalnej UP w Krakowie. Szkoleniowiec, na stałe współpracuje z Fundacją Nagle Sami.

wojciech.glac@naglesami.org.pl