Dotychczas milczenie spadkobierców oznaczało przyjęcie spadku wprost, a tym samym nieograniczoną odpowiedzialność za długi wchodzące w skład spadku. Skutki często bywały krzywdzące dla spadkobierców, ponieważ spadkobierca, który nieświadomie odziedziczył zadłużony spadek, odpowiadał całym swoim majątkiem za zobowiązania zaciągnięte przez zmarłego. Nie miała przy tym znaczenia nieświadomość istnienia długów spadkowych, które mogły przewyższać wartość spadku. Przedstawimy kolejno, co się zmieniło w przepisach i jak zmieniła się tym samym sytuacja prawna spadkobierców.

Sytuacja prawna spadkobierców

1. Brak oświadczenia o przyjęciu spadku

Od 18 października 2015 r. milczenie spadkobiercy (czyli brak oświadczenia w przedmiocie przyjęcia bądź odrzucenia spadku w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania) wiąże się z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1015 k.c.). Oznacza to, że odpowiedzialność spadkobiercy za długi pozostawione przez spadkodawcę zostanie ograniczona tylko do tzw. stanu czynnego spadku, tj. do wartości aktywów spadku. Przykładowo: jeżeli wartość stanu czynnego spadku wyniesie 100 tys. zł, a dług 250 tys. zł, wierzyciele będą mieli roszczenie jedynie do wysokości 100 tys. zł.

Co istotne, nowe przepisy mają zastosowanie do przypadków, gdy śmierć spadkodawcy nastąpiła 18 października 2015 r. lub później. Nie mają natomiast zastosowania do przypadków, gdy śmierć spadkodawcy nastąpiła przed wejściem w życie nowych przepisów. W przypadkach, do których mają zastosowanie "stare" przepisy, spadkobiercy powinni złożyć stosowne oświadczenie, jeżeli chcą ograniczyć swoją odpowiedzialność za długi spadkowe. Oświadczenie to powinni złożyć nie później niż w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedzieli się o tytule swojego powołania.

2. Prywatny wykaz inwentarza

W przypadku odpowiedzialności spadkobierców z dobrodziejstwem inwentarza podstawowe znaczenie ma rzetelne ustalenie stanu majątku spadkowego. Przed nowelizacją tylko komornik sądowy, odpłatnie, ustalał stan majątku spadkowego. Pozostawienie wyłącznie tego rozwiązania narażałoby spadkobierców na koszty, w tym obejmujące konieczność wyceny aktywów spadkowych z udziałem biegłych rzeczoznawców. Z tych też względów wprowadzono instytucję "prywatnego" wykazu inwentarza (art. 1031¹-1031⁴ k.c.). Mogą go sporządzić:

● spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza,

● zapisobierca windykacyjny lub

● wykonawca testamentu.

Wykaz można złożyć w sądzie albo przed notariuszem. Spadkobiercy (zapisobiercy windykacyjni lub wykonawcy testamentu) mogą wspólnie złożyć sporządzony wykaz.

W wykazie inwentarza spadkobierca ujawnia z należytą starannością przedmioty należące do spadku oraz przedmioty zapisów windykacyjnych, z podaniem ich wartości według stanu i cen z chwili otwarcia spadku (tzn. z chwili śmierci spadkodawcy), a także długi spadkowe i ich wysokość. Wykaz można uzupełnić, jeżeli po jego złożeniu zostaną ujawnione składniki majątku nieujęte w wykazie.

Sporządzenie wykazu inwentarza nie jest obowiązkowe, jednak leży ono w interesie osób ewentualnie odpowiedzialnych za długi spadkowe.

Wzór wykazu (w postępowaniu sądowym) określa rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości.

3. Rozszerzona odpowiedzialność spadkobiercy

W przypadku ograniczonej odpowiedzialności spadkobierców istotną sprawą jest należyte zabezpieczenie interesów wierzycieli spadkowych. W tym celu ustawodawca wprowadził regulacje przewidujące rozszerzenie odpowiedzialności spadkobiercy, w przypadku gdy spadkobierca będzie działał na szkodę wierzycieli. Z przepisów tych wynika, że spadkobierca poniesie pełną odpowiedzialność za długi spadkodawcy, jeżeli podstępnie zaniży wartość odziedziczonego spadku, tzn. pominie w wykazie lub spisie inwentarza przedmioty należące do spadku lub poda w wykazie lub spisie nieistniejące długi (art. 1031 § 2 k.c.).

Odpowiedzialność spadkobierców zostanie również rozszerzona ponad wartość odziedziczonych aktywów, jeżeli spadkobierca nie wykaże "należytej staranności", wymieniając listę długów w sporządzanym wykazie lub spisie inwentarza oraz spłacie tych długów. Spadkobierca ponosi bowiem odpowiedzialność ponad wartość stanu czynnego spadku:

● za długi, których nie spłacił, mimo że wiedział o ich istnieniu, oraz

● za długi, których nie spłacił, mimo że przy dołożeniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o ich istnieniu.

Spadkobierca, który nie wykazał się "należytą starannością" przy spłacie długów, jest zobowiązany je zaspokoić. Musi je więc spłacić, ale tylko do takiej wysokości, w jakiej byłby obowiązany je zaspokoić, gdyby spłacał należycie wszystkie długi spadkowe.

Rozszerzenie odpowiedzialności "niestarannych" spadkobierców ponad wartość stanu czynnego spadku nie będzie dotyczyło:

● spadkobierców, którzy nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych, oraz

● spadkobierców, co do których istnieje podstawa do ubezwłasnowolnienia.

4. Zabezpieczenie spadku

Znacząco poszerzono umieszczone w Kodeksie postępowania cywilnego regulacje dotyczące zabezpieczenia spadku przez sąd (art. 633-639 k.p.c.). Zabezpieczenie spadku wciąż będzie dokonywane na wniosek stron albo z urzędu. Wniosek może zgłosić:

● każdy, kto uprawdopodobni, że jest spadkobiercą, uprawnionym do zachowku lub zapisobiercą,

● wykonawca testamentu,

● współwłaściciel rzeczy,

● współuprawniony co do praw pozostałych po spadkodawcy,

● wierzyciel mający pisemny dowód należności przeciwko spadkodawcy oraz

● Skarb Państwa reprezentowany przez naczelnika właściwego urzędu skarbowego.

Sąd zdecyduje o zabezpieczeniu spadku, gdy zostanie uprawdopodobnione, że z jakiejkolwiek przyczyny grozi naruszenie rzeczy lub praw majątkowych, które w chwili otwarcia spadku były we władaniu lub należały do spadkodawcy, zwłaszcza przez usunięcie, uszkodzenie, zniszczenie lub nieusprawiedliwione rozporządzenie.

5. Dziedziczenie spadku za granicą

Od 17 sierpnia 2015 r. wprowadzono jednolite prawie w całej Unii Europejskiej (z wyjątkiem Wielkiej Brytanii, Irlandii oraz Danii) zasady ustalania jurysdykcji w sprawach spadkowych, oparte na regule: jeden spadek - jeden sąd - jedno prawo.

Celem zmiany było wprowadzenie zasady, aby wszystkie kwestie dotyczące całego spadku po danej osobie, tj. wszystkich jego składników majątkowych, niezależnie od tego, w jakim państwie się one znajdują, były rozstrzygane przez sądy tylko jednego państwa członkowskiego, w oparciu o przepisy tylko jednego prawa - najlepiej tego, które obowiązuje w państwie sądu. W ten sposób uniknie się konieczności prowadzenia postępowań w kilku państwach członkowskich Unii Europejskiej, przy zastosowaniu przepisów prawnych różnych państw, co pozwoli uprościć postępowanie, zaoszczędzić czas i obniżyć koszty.

Stosownie do art. 66a ustawy z 4 lutego 2011 r. - Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 80, poz. 432) prawo właściwe dla spraw spadkowych określa rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego (Dz.Urz. UE L 201 z 27.07.2012, str. 107).

Rozporządzenie unijne wprowadza dwie podstawowe zasady w przypadku śmierci spadkodawcy w państwie członkowskim UE. Zgodnie z tymi zasadami do wyjaśnienia wszelkich kwestii spadkowych stosuje się:

● prawo kraju, w którym ta osoba zamieszkiwała na stałe przed śmiercią,

albo

● prawo kraju, z którego pochodzi spadkodawca - jeżeli tak zastrzeże spadkodawca w testamencie.

Uproszczone zostało także uznawanie i wykonywanie orzeczeń w sprawach spadkowych wydanych w innych państwach członkowskich Unii Europejskiej. Pojawił się nowy dokument: Europejskie Poświadczenie Spadkowe, który stanowi potwierdzenie, że osoba w nim wymieniona posiada określone w tym dokumencie prawa do spadku. Jest ono wydawane w jednolitej co do zasady procedurze i według identycznego wzoru we wszystkich państwach członkowskich UE, w których obowiązuje rozporządzenie unijne. Dokument ten ułatwia zainteresowanym wykazywanie praw do spadku w innych państwach członkowskich UE. W Polsce można je uzyskać w postępowaniu prowadzonym przez sąd (art. 1142¹-1142⁶ k.p.c.) bądź u notariusza (art. 95q-95x Prawa o notariacie) - według wyboru zainteresowanych.

Schemat postępowania spadkowego

1. Przyjęcie spadku

Pierwszym krokiem spadkobiercy w postępowaniu spadkowym jest decyzja o przyjęciu albo odrzuceniu spadku.

Spadkobierca ma 3 możliwości:

1) przyjęcie spadku wprost - spadkobierca nabywa wówczas spadek definitywnie, a za długi spadkodawcy odpowiada bez ograniczeń, zarówno z majątku spadkowego, jak i ze swojego majątku osobistego,

2) przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza - spadkobierca definitywnie nabywa wówczas spadek, ale za długi zmarłego odpowiada tylko do wysokości odziedziczonych w spadku aktywów,

3) odrzucenie spadku - spadkobierca nie dziedziczy wówczas ani majątku, ani długów spadkodawcy, a w jego miejsce do dziedziczenia są powoływani dalsi spadkobiercy.

Oświadczenie o prostym przyjęciu spadku lub z dobrodziejstwem inwentarza albo o odrzuceniu spadku może być złożone przed notariuszem lub w sądzie rejonowym, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania lub pobytu składającego oświadczenie (art. 640 § 1 k.p.c.).

Spadkobiercy odrzucają spadek zwykle w przypadku, gdy są pewni, że długi spadkodawcy przewyższają pozostawiony przez niego majątek. Osoba, która odrzuciła spadek, nie jest spadkobiercą (art. 1020 k.c.). Należy jednak przestrzec, że wówczas do spadku dochodzą dalsi spadkobiercy (np. dzieci osoby, która spadek odrzuciła) ze wszystkimi tego konsekwencjami, chyba że również spadek odrzucą.

Jeżeli nie wiemy, jakie długi pozostawił spadkodawca, albo nie chcemy narażać dalszej rodziny na konieczność "niechcianego dziedziczenia", zawsze przyjmujemy spadek z dobrodziejstwem inwentarza. W przypadku nabycia spadku od 18 października 2015 r. nie trzeba w tym celu składać żadnego oświadczenia. Spadkobierca, który nie złoży oświadczenia o przyjęciu spadku wprost lub o odrzuceniu spadku, dziedziczy spadek z dobrodziejstwem inwentarza.

Należy pamiętać, że oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku nie może być odwołane, tak więc powinno być gruntownie przemyślane (art. 1018 § 2 k.c.). Zmienić takie oświadczenie można tylko wówczas, gdy zostało ono złożone pod wpływem błędu lub groźby. Okoliczności te musi jednak potwierdzić sąd po przeprowadzeniu rozprawy (art. 690 § 1 k.p.c.).

2. Poświadczenie dziedziczenia przed notariuszem

Prowadząc postępowanie spadkowe, mamy do wyboru dwie drogi: przed sądem albo przed notariuszem. Postępowanie przed notariuszem wiąże się co prawda z pewnymi kosztami (nie są to jednak znaczne kwoty), ale jest z pewnością szybsze i prostsze od sądowego. Należy je zalecić w każdym przypadku, gdy nie ma sporów między spadkobiercami i nie występują przeszkody w postaci braku osobistego ich udziału. Stosownie bowiem do dyspozycji art. 95b w zw. z art. 95aa ustawy - Prawo o notariacie u notariusza muszą stawić się wszyscy spadkobiercy ustawowi lub testamentowi osobiście. Nie ma tu możliwości (w odróżnieniu od postępowania sądowego), aby któryś ze spadkobierców działał przez pełnomocnika. Techniczne sporządzenie aktu poświadczenia dziedziczenia nie zajmie notariuszowi więcej niż kilka dni.

Z danych merytorycznych akt zawiera:

● wskazanie spadkobierców, którym spadek przypadł - imiona, nazwiska i imiona rodziców oraz datę i miejsce urodzenia osób fizycznych, a w przypadku osób prawnych - nazwę i siedzibę,

● tytuł powołania do spadku i wysokość udziałów w spadku, a w razie dziedziczenia testamentowego - określenie formy testamentu,

● wskazanie spadkobierców dziedziczących gospodarstwo rolne podlegające dziedziczeniu z ustawy oraz ich udziały w nim,

● wskazanie osób, na których rzecz spadkodawca uczynił zapisy windykacyjne, oraz przedmiotów tych zapisów, chyba że osoby te nie chcą lub nie mogą być zapisobiercami albo zapisy windykacyjne okazały się bezskuteczne.

Niezwłocznie po sporządzeniu aktu poświadczenia dziedziczenia notariusz dokonuje jego wpisu do elektronicznego rejestru aktów poświadczenia dziedziczenia (art. 95h § 1 ustawy - Prawo o notariacie).

Zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia ma taką samą moc prawną jak prawomocne postanowienie sądu o stwierdzeniu nabycia spadku (art. 95j ustawy - Prawo o notariacie).

Koszty związane z notarialnym poświadczeniem dziedziczenia wynoszą maksymalnie:

● 50 zł - za sporządzenie aktu poświadczenia dziedziczenia ustawowego lub testamentowego,

● 50 zł - za sporządzenie protokołu otwarcia i ogłoszenia testamentu,

● 100 zł - za sporządzenie aktu poświadczenia dziedziczenia testamentowego z zapisem windykacyjnym,

● 100 zł - za sporządzenie protokołu dziedziczenia,

● 400 zł - za czynności dotyczące europejskiego poświadczenia spadkowego.

Ponadto za sporządzenie wypisu maksymalna stawka wynosi 6 zł za każdą rozpoczętą stronę.

Podane stawki są w kwocie netto. Należy do nich doliczyć 23% VAT.

Wizytę u notariusza można też połączyć ze złożeniem przed nim wykazu inwentarza, jeśli uznamy, że jego złożenie może być dla nas korzystne (zabezpiecza nas przed nieznanymi długami spadkodawcy). W tym przypadku będzie on zawarty w protokole sporządzonym przez notariusza.

W sporządzonym przez notariusza protokole zawierającym wykaz inwentarza powinny się znaleźć następujące dane:

● imię i nazwisko, numer PESEL albo numer w Krajowym Rejestrze Sądowym, a w przypadku jego braku - numer w innym właściwym rejestrze, ewidencji lub numer identyfikacji podatkowej (NIP), jeżeli został nadany, oraz adres składającego wykaz inwentarza,

● imię i nazwisko, numer Powszechnego Elektronicznego Systemu Ewidencji Ludności (PESEL), jeżeli został nadany, oraz ostatni adres spadkodawcy,

● dane dotyczące przedmiotów należących do spadku oraz przedmiotów zapisów windykacyjnych (np. rzeczy ruchome, nieruchomości, pieniądze, papiery wartościowe, prawa majątkowe), z podaniem ich wartości według stanu i cen z chwili otwarcia spadku - czyli z chwili śmierci spadkodawcy,

● dane dotyczące długów spadkowych oraz ich wysokości z chwili otwarcia spadku.

Maksymalna stawka za sporządzenie protokołu wynosi 200 zł netto.

3. Sądowe postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku

Postępowanie spadkowe można przeprowadzić również przed sądem. Postępowanie trwa jednak znacznie dłużej. Niekiedy będziemy skazani na postępowanie sądowe z uwagi na negatywne przesłanki uniemożliwiające postępowanie przed notariuszem. Najczęściej będą to spory między spadkobiercami, problemy z ustaleniem pełnego katalogu osób uprawnionych lub brak możliwości osobistego uczestnictwa wszystkich spadkobierców.

Spadkobierca, który przyjął spadek, składa wniosek do sądu o stwierdzenie nabycia spadku. Sądem właściwym jest sąd rejonowy ostatniego miejsca zamieszkania osoby zmarłej (art. 628 k.p.c.).

Wniosek powinien zawierać:

● imię, nazwisko i adres osoby składającej wniosek,

● imiona, nazwiska i adresy potencjalnych spadkobierców ustawowych (uczestników postępowania),

● imię i nazwisko zmarłego, datę i miejsce (miejscowość) jego śmierci oraz jego ostatnie miejsce stałego zamieszkania,

● akt zgonu oraz inne akty stanu cywilnego wskazujące na pokrewieństwo ze zmarłym osób wskazanych we wniosku jako spadkobierców.

Do wniosku dołączamy:

● odpisy wniosku w tylu kopiach, ilu jest uczestników postępowania,

● odpisy skrócone aktu urodzenia dla mężczyzn i kobiet niezamężnych (nie starsze niż sprzed 3 miesięcy),

● odpisy skrócone aktu małżeństwa dla kobiet i mężczyzn zamężnych (również nie starsze niż sprzed 3 miesięcy),

● odpis skrócony aktu zgonu spadkodawcy,

● oświadczenia o przyjęciu, odrzuceniu spadku lub zrzeczeniu się dziedziczenia (jeśli były składane),

● dowód uiszczenia opłaty sądowej.

Wniosek opłacamy znakami opłaty sądowej lub przelewem w kwocie 50 zł.

Sąd spadku bada z urzędu, kto jest spadkobiercą. W szczególności bada, czy spadkodawca pozostawił testament, oraz wzywa do złożenia testamentu osobę, co do której będzie uprawdopodobnione, że testament u niej się znajduje. Jeżeli testament zostanie złożony, sąd dokona jego otwarcia i ogłoszenia (art. 670 k.p.c.). Za dowód, że nie ma innych spadkobierców, może być przyjęte zapewnienie złożone przez zgłaszającego się spadkobiercę. Jeżeli zapewnienie nie było złożone albo jeżeli zapewnienie lub inne dowody nie będą uznane przez sąd za wystarczające, postanowienie w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku może zapaść dopiero po wezwaniu spadkobierców przez ogłoszenie umieszczone w piśmie poczytnym na całym obszarze państwa i podane publicznie do wiadomości w ostatnim miejscu zwykłego pobytu spadkodawcy na tym obszarze, w sposób w miejscu tym przyjęty. Po upływie trzech miesięcy od dnia ogłoszenia sąd wyznaczy rozprawę, na którą wezwie także osoby, które zgłosiły żądanie i podały miejsce zamieszkania (art. 675 k.p.c.).

Następnie, po przeprowadzeniu rozprawy, sąd wydaje postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku. W postanowieniu zostają ustalone udziały poszczególnych spadkobierców w spadku, czyli kto jest spadkobiercą i w jakiej części dziedziczy.

Podobnie jak przed notariuszem tak i przed sądem można złożyć prywatny wykaz inwentarza majątku spadkowego. Wzór wykazu określa rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości.

Formularz ten - choć w swej budowie dość prosty - nie został gruntownie przemyślany i nie jest zbyt udany. W POUCZENIU brak przykładowo informacji, w jakim sądzie należy go złożyć (powinien to być sąd spadku lub sąd właściwy dla składającego). Rubryki dotyczące aktywów i pasywów spadku nie zawierają oddzielnych rubryk dla nazw odziedziczonych przedmiotów majątkowych oraz rodzajów długów i ich wartości (wysokości). Nie przewiduje również sumowania kwot. Powoduje to nieprzejrzystość dokumentu. Niestety, przy konstrukcji formularza nie skorzystano z dość precyzyjnego schematu, jaki znajduje się w zeznaniu SD-3 (o nabyciu rzeczy lub praw majątkowych).

4. Dział spadku

Gdy już zostało wydane sądowe postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku albo notarialny akt poświadczenia dziedziczenia, można przeprowadzić dział spadku. W wyniku działu spadku dochodzi do podziału rzeczy wchodzących w skład spadku pomiędzy spadkobierców oraz rozliczenia poniesionych ewentualnie wydatków.

Co jest istotne, nie ma obowiązku przeprowadzania działu spadku. Tak więc w przypadku braku sporów między spadkobiercami należy się zastanowić, czy jest on potrzebny. Warto jednak wiedzieć, że do momentu działu spadku spadkobiercy odpowiadają za długi spadkowe solidarnie. Wierzyciele mogą więc dochodzić spłaty od każdego ze spadkobierców niezależnie od wielkości odziedziczonego przez niego udziału. Spadkobierca, który spłaci długi ponad obciążający go limit, ma prawo żądać zwrotu od pozostałych spadkobierców (art. 1034 k.c.). Nie może jednak uchylić się od odpowiedzialności wobec wierzyciela jako osoba odpowiedzialna solidarnie za dług. Dopiero od momentu działu spadku każdy spadkobierca odpowiada za długi spadkodawcy do wysokości wartości odziedziczonego udziału.

Dział spadku można przeprowadzić umownie u notariusza, jeśli wszyscy spadkobiercy zgadzają się na wspólny podział. Jeżeli chociażby jeden ze spadkobierców (muszą być obecni wszyscy osobiście) nie wyraził tutaj zgody, zawarcie umowy nie będzie możliwe i sprawę rozstrzygnie sąd.

Zasady postępowania sądowego w zakresie działu spadku zostały ujęte w przepisach art. 680-689 k.p.c. Postępowanie o dział spadku toczy się przed sądem spadku, tj. przed sądem rejonowym ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy.

We wniosku o dział spadku (wymagane jest wskazanie w nim wszystkich uczestników postępowania, tj. spadkobierców, ich następców oraz zapisobierców) należy powołać postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku albo zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia oraz spis inwentarza (jeżeli był sporządzony), jak również podać, jakie spadkodawca sporządził testamenty, gdzie zostały złożone i gdzie się znajdują. Jeżeli spis inwentarza nie został sporządzony, należy we wniosku wskazać majątek, który ma być przedmiotem działu.

W sytuacji gdy uczestnicy postępowania spadkowego zgodnie określą wartość przedmiotów wchodzących w skład spadku, sąd nie będzie ustalał wartości przedmiotów spadkowych. W przypadku sporu sąd powoła biegłego.

Dokonanie przez sąd działu spadku możliwe jest na trzy sposoby:

● przez podział fizyczny przedmiotów wchodzących w skład spadku. Oznacza to, że poszczególne przedmioty zostają podzielone i przyznane spadkobiercom według wielkości ich udziałów w spadku. Dopuszczalne jest ustalenie dopłat na rzecz niektórych spadkobierców, jeżeli nie da się podzielić spadku tak, aby wartość przedmiotów przyznanych spadkobiercom była równa ich udziałowi w spadku,

● przez przyznanie niektórych składników spadku jednemu lub kilku spadkobiercom z ustaleniem obowiązków spłaty na rzecz pozostałych spadkobierców lub bez takich spłat,

● przez podział cywilny składników majątkowych - oznacza to sprzedaż majątku spadkowego i podział uzyskanych ze sprzedaży środków pomiędzy spadkobierców według wielkości ich udziałów w spadku.

Jest oczywiste, że spory między uczestnikami postępowania mogą wydłużyć je w nieskończoność.

Bardzo istotnym czynnikiem przy dziale spadku są ponoszone koszty.

Koszt postępowania sądowego o dział spadku określony jest w art. 51 ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Od wniosku o dział spadku pobiera się opłatę stałą w kwocie 500 zł, a jeżeli zawiera on zgodny projekt działu spadku, opłata wynosi 300 zł. W przypadku gdy wniosek jest połączony ze zniesieniem współwłasności - 1000 zł, a jeżeli zawiera on zgodny projekt działu spadku i zniesienia współwłasności - 600 zł.

U notariusza podstawą określenia maksymalnej stawki taksy notarialnej jest przy działach - ogólna wartość majątku podlegającego działowi (§ 2 ust. 3 pkt 2 rozporządzenia w sprawie taksy notarialnej). Maksymalne stawki taksy notarialnej przedstawiamy w tabeli.

Tabela. Maksymalna taksa notarialna za dział spadku

Z przedstawionej tabeli wynika, że już od wartości spadku wynoszącej ok. 30 000 zł wydatki u notariusza będą wyższe niż w sądzie.

PRZYKŁAD

Majątek podlegający działowi, na który składa się domek jednorodzinny oraz samochód osobowy, wynosi 600 000 zł. Opłata sądowa (zgodny projekt działu spadku i zniesienia współwłasności) wyniesie tutaj 600 zł. Taksa notarialna wyniosłaby natomiast 3170 zł.

Tak więc zalety działu spadku u notariusza (szybkość, prostota) są w znacznym stopniu niwelowane przez wyraźnie podwyższone koszty.

Podatek od spadków i darowizn

Zmiany w prawie spadkowym nie wpływają na zasady opodatkowania spadkobierców podatkiem od spadków i darowizn. W ustawie o podatku od spadków i darowizn pojawiło się wyłącznie odesłanie do Europejskiego Poświadczenia Spadkowego jako dodatkowego dokumentu, który może służyć wykazywaniu praw do spadku. Europejskie Poświadczenie Spadkowe zostało więc wymienione w:

● art. 4a ust. 1a ustawy o podatku od spadków i darowizn. Przepis ten określa termin zgłoszenia do urzędu skarbowego nabycia spadku, będący warunkiem skorzystania ze zwolnienia od podatku przez osoby należące do najbliższej rodziny spadkodawcy,

● art. 6 ust. 1 pkt 2b ustawy o podatku od spadków i darowizn. Przepis ten określa moment powstania obowiązku podatkowego przy nabyciu w drodze zapisu windykacyjnego m.in. w przypadku wydania Europejskiego Poświadczenia Spadkowego. Ma on zastosowanie w przypadkach, gdy osoba uprawniona otrzymuje tzw. zapis windykacyjny, który nie korzysta ze zwolnienia od podatku.

Terminy określone w tych przepisach są liczone od momentu wydania Europejskiego Poświadczenia Spadkowego.

1. Zwolnienia od podatku od spadków i darowizn

Jeżeli spadkodawca zmarł po 1 stycznia 2007 r., osobami zwolnionymi z podatku są najbliżsi krewni osoby zmarłej, tj. małżonek, dzieci, wnuki (zstępni), przysposobieni i ich zstępni, rodzice, przysposabiający, dziadkowie (wstępni), rodzeństwo, ojczym, macocha, pasierb. Tworzą oni tzw. zerową grupę podatkową.

Niezbędnym warunkiem zwolnienia jest zgłoszenie nabycia spadku do naczelnika urzędu skarbowego w terminie 6 miesięcy od momentu uprawomocnienia się postanowienia sądu w tej sprawie (lub daty zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia lub wydania Europejskiego Poświadczenia Spadkowego). Brak tego spowoduje konieczność zapłaty podatku.

Właściwym formularzem do dokonania takiego zgłoszenia jest SD-Z2. Powinien go złożyć (podobnie jak SD-3) każdy spadkobierca.

W przypadku gdy przedmiotem spadku są rzeczy ruchome, pieniądze itp., formularz składamy w urzędzie skarbowym, w którym rozliczał się spadkodawca. Jeśli w skład spadku wchodzi dom, mieszkanie, działka, grunt rolny, formularz składamy w urzędzie skarbowym, w obrębie którego jest położona nieruchomość. Gdy zaś przedmiotem spadku będzie więcej nieruchomości, które są położone na terenie jurysdykcji różnych urzędów, formularz należy złożyć w urzędzie skarbowym, w którym rozliczał się spadkodawca.

2. Kto zapłaci podatek od spadku

Do zapłaty podatku od spadków i darowizn mogą być obowiązani:

● spadkobiercy, których spadkodawca zmarł przed 1 stycznia 2007 r.,

● najbliżsi krewni (zerowa grupa podatkowa), jeśli zaniedbają obowiązku złożenia w terminie formularza SD-Z2,

● krewni spoza grupy "zerowej" należący do I grupy podatkowej - teściowie, synowa, zięć,

● krewni należący do II grupy podatkowej - zstępni rodzeństwa, rodzeństwo rodziców, zstępni i małżonkowie pasierbów, małżonkowie rodzeństwa i rodzeństwo małżonków, małżonkowie rodzeństwa małżonków, małżonkowie innych zstępnych,

● pozostałe osoby.

Rozróżnienie na grupy podatkowe jest o tyle istotne, że decyduje o wysokości kwot wolnych od podatku oraz wysokości podatku. Im bliższe pokrewieństwo, tym niższy podatek.

Osoby, które muszą zapłacić podatek, wypełniają formularz SD-3. Wysokość podatku ustali urząd skarbowy. Spadkobierca będzie miał 14 dni na zapłatę od dnia otrzymania decyzji w tej sprawie.

Odpowiedzialność spadkobierców za zobowiązania podatkowe spadkodawcy

Do odpowiedzialności spadkobierców za zobowiązania podatkowe (i składki ZUS) spadkodawcy stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego o przyjęciu i odrzuceniu spadku oraz o odpowiedzialności za długi spadkowe (art. 98 Ordynacji podatkowej i art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych). W związku ze zmianą Kodeksu cywilnego wprowadzającą domniemanie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza odpowiedzialność spadkobierców za zobowiązania podatkowe (i składki ZUS) spadkodawcy została ograniczona do wysokości stanu czynnego spadku. Spadkobiercy nie będą więc odpowiadali za zobowiązania podatkowe (i składki ZUS) spadkodawcy przekraczające wartość majątku, który odziedziczą.

PODSTAWA PRAWNA:

● art. 1015, 1018, 1020, 1031, 1031¹-1031⁴, 1034 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - j.t. Dz.U. z 2014 r., poz. 121; ost.zm. Dz.U. z 2015 r., poz. 1433

● art. 628, 633-639, 640, 670, 675, 690, 1142¹-1142⁶ ustawy z 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego - j.t. Dz.U. z 2014 r., poz. 101; ost.zm. Dz.U. z 2015 r., poz. 1635

● art. 95aa-95b, 95q-95x ustawy z 14 lutego 1991 r. - Prawo o notariacie - j.t. Dz.U. z 2014 r., poz. 164; ost.zm. Dz.U. z 2015 r., poz. 1311

● art. 51 ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych - j.t. Dz.U. z 2014 r., poz. 1025; ost.zm. Dz.U. z 2015 r., poz. 1595

● art. 98 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa - j.t. Dz.U. z 2015 r., poz. 613; ost.zm. Dz.U. z 2015 r., poz. 1649

● art. 31 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych - j.t. Dz.U. z 2015 r., poz. 121; ost.zm. Dz.U. z 2015 r., poz. 1649

● § 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22 września 2015 r. w sprawie określenia wzoru wykazu inwentarza oraz sposobu udostępniania druków tego wzoru - Dz.U. z 2015 r., poz. 1537

● art. 66a ustawy z 4 lutego 2011 r. - Prawo prywatne międzynarodowe - Dz.U. Nr 80, poz. 432; ost.zm. Dz.U. z 2015 r., poz. 1137

● rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego - Dz.Urz. UE L 201 z 27.07.2012, str. 107

● § 2 ust. 3 pkt 2, § 3, § 10a rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 czerwca 2004 r. w sprawie maksymalnych stawek taksy notarialnej - Dz.U. z 2013 r., poz. 237; ost.zm. Dz.U. z 2015 r., poz. 1175

Ryszard Kubacki

doradca podatkowy, autor komentarzy książkowych i licznych publikacji z dziedziny podatków, prawa gospodarczego i karnego skarbowego, członek Państwowej Komisji Egzaminacyjnej do spraw Doradztwa Podatkowego III i IV kadencji