15-16/2017, data dodania: 06.07.2017 Kiedy ZUS kwalifikuje umowy o dzieło jako umowy o świadczenie usług
ZUS w wyniku kontroli bądź postępowania wyjaśniającego może zakwestionować umowy o dzieło, które w jego opinii zawarte są w celu obejścia prawa, aby uniknąć płacenia składek. Umowy takie ZUS kwalifikuje jako umowy o świadczenie usług, do których zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia. A to oznacza, że należy od nich odprowadzić składki do ZUS.
ZUS, będąc organem państwowym, zobowiązany jest do działań kontrolnych w stosunku do płatników w każdej sprawie, w której stwierdzi nieprawidłowości w ustalaniu obowiązku ubezpieczeń społecznych (art. 68 ustawy systemowej). Spór rozstrzygany jest decyzją ZUS, od której płatnicy często odwołują się do właściwego sądu pracy i ubezpieczeń społecznych. Jeżeli sprawa obowiązku ubezpieczeń została prawomocnie rozstrzygnięta wyrokiem sądu apelacyjnego, można spróbować skorzystać z nadzwyczajnego środka, jakim jest rozpatrzenie sporu przez Sąd Najwyższy.
Różnice pomiędzy umową o dzieło a umową o świadczenie usług/zlecenia
W prawie polskim występuje zasada swobody umów, zgodnie z którą o charakterze prawnym umowy decydują strony umowy. Oznacza to, że co prawda strony, zawierając umowę, mogą jej treść kształtować według swobodnego uznania i zawrzeć taką umowę, jaka im odpowiada, ale pod warunkiem, że będą przestrzegać zarówno przepisów Kodeksu cywilnego, jak i innych norm prawnych, w tym także zasad współżycia społecznego. Nazwa umowy nie może przesądzać o jej rodzaju. Charakter umowy określa jej treść, a także - przede wszystkim - warunki i okoliczności towarzyszące jej wykonywaniu. Zamiar zawarcia umowy o dzieło, a także świadome podpisanie takiej umowy nie mogą zmienić charakteru wykonywanej pracy na podstawie takiej umowy, jeśli wykazuje ono w przeważającym stopniu cechy innego stosunku prawnego. Zatem ważne jest zrozumienie, czym różnią się między sobą umowy o dzieło i umowy zlecenia albo umowy o świadczenie usług. Poniżej przedstawione są cechy poszczególnych umów.
Tabela. Rodzaje umów cywilnoprawnych
| Rodzaj umowy | Definicja |
|---|---|
| Umowa o dzieło | Przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia art. 627 Kodeksu cywilnego |
| Umowa zlecenia | Przez umowę zlecenia przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie art. 734 § 1 k.c. |
| Umowa o świadczenie usług | Do umów o świadczenie usług, które nie są uregulowane innymi przepisami, stosuje się odpowiednio przepisy o zleceniu (art. 750 k.c.). Dotyczą świadczenia usług faktycznych. |
Płatnik, zawierając umowę cywilnoprawną, powinien sprawdzić wszystkie elementy umowy świadczące o jej charakterze. Od prawidłowego ustalenia rodzaju umowy zależeć będzie, czy dana umowa podlega oskładkowaniu, czy nie. Jeśli okaże się, że zamiast dzieła powinna być jednak zawarta umowa zlecenia, wówczas płatnik we własnym zakresie powinien złożyć stosowną dokumentację do ZUS oraz opłacić należne składki wraz z odsetkami.
Tabela. Różnice pomiędzy umowami
| Elementy umowy/charakter stosunku prawnego | Umowa o dzieło | Umowa o świadczenie usług / umowa zlecenia |
|---|---|---|
| Przedmiot umowy, czyli co ma powstać na podstawie umowy albo czego mają dotyczyć czynności wykonywane przez świadczącego usługę
| Konkretny, zindywidualizowany rezultat np. Wykonanie projektu graficznego do kampanii reklamowej | Staranne działanie, rezultat nie musi, ale może być z góry określony, np. Obsługa płatnika w zakresie dokumentów ubezpieczeniowych przekazywanych do ZUS |
| Charakter umowy
| Jednorazowy np. Wykonanie rzeźby | Powtarzalny/ciągły, np. 2-letnia umowa na prowadzenie spraw spółki jawnej przez menedżera |
| Odpowiedzialność | Odpowiedzialność za rezultat, efekt (wynik końcowy) dzieła, np. Wykonanie autorskiego programu komputerowego oraz udzielenie 2-letniej gwarancji wraz z usługą serwisową | Odpowiedzialność za należyte i staranne wykonywanie umowy, a nie wynik końcowy, np. Obsługa parkingu strzeżonego |
| Wynagrodzenie | Zależy od wykonanego dzieła. Zawsze musi wystąpić. Zazwyczaj wypłacane jest z dołu. Przyjmujący zamówienie może żądać zwrotu nakładów. Przykładowy zapis: Zapłata w kwocie za… zł za dostarczenie projektu do dnia… | Zależy od wykonywanych czynności. Umowa może być nieodpłatna. Przykładowy zapis: Stawka godzinowa w wysokości minimalnej, za okres wykonywania umowy, z dołu po przedstawieniu rachunku |
| Kto może wykonywać umowę | Nie musi być osobiście wykonywana przez Przyjmującego zamówienie, chyba, że co innego zapisano w umowie, np. Przyjmujący zobowiązuje się osobiście wykonać umowę do dnia… | Umowa może być wykonana przez zleceniobiorcę albo osobę trzecią, jeżeli przewiduje to umowa, np. W razie choroby Zleceniobiorca zobowiązuje się dać zastępstwo za siebie, niezwłocznie informując o tym Zlecającego. Niewykonanie tego obowiązku powoduje potrącenie z wynagrodzenia kwoty… zł, proporcjonalnie obliczonej w stosunku do dni nieobecności Zleceniobiorcy |
PRZYKŁAD
Teatr zawarł z artystą plastykiem (nie jest zatrudniony w teatrze na etacie) umowę o dzieło na stworzenie scenografii do premierowego przedstawienia. W tym przypadku można zawrzeć z wykonawcą umowę o dzieło.
Sąd Najwyższy wielokrotnie rozpatrywał sprawy, w których ZUS kwestionował umowy nazwane umowami o dzieło, a które okazały się umowami o świadczenie usług. Sąd często przychyla się do stanowiska ZUS stwierdzającego, że w spornych sprawach wykonujący umowy nie mogli wytworzyć dzieł, wykonali zatem umowy o świadczenie usług, z którymi wiązał się obowiązek składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne.
Wyroki SN dotyczące artystów, z którymi zawarto umowy o dzieło
| Data i sygnatura akt | Tezy z orzeczenia |
| wyrok SN | Umowa o dzieło nie polega na prostych i powtarzalnych czynnościach, które przygotowują owoce do spożycia lub do dalszego przetworzenia. Dziełem nie jest odpeszczanie śliwek. Czynność ta nie może być ujmowana jako dzieło (wytwór) indywidualny, wszak jako taka nie jest niczym szczególnym i nie ma swego odrębnego (indywidualnego) charakteru oraz przeznaczenia. Nie trwa też dłużej niż do dalszego etapu przetworzenia lub konsumpcji. Było to więc tylko odpeszczanie śliwek i jeżeli "niezwykłe", to tylko dlatego, że znaczenie miały niemałe ilości, co wskazuje na typowo produkcyjne przeznaczenie owoców. Indywidualny charakter dzieła w takiej sytuacji nie może wyrażać się w ilości owoców. |
| wyrok SN | (…) umowa o pełnienie nadzoru inwestorskiego jest umową starannego działania, a nie umową rezultatu. W zobowiązaniach rezultatu dłużnik przyjmuje na siebie obowiązek osiągnięcia rezultatu ściśle oznaczonego przy zawarciu umowy. W procesie budowlanym osiągnięcie rezultatu w postaci wykonania określonych robót, w szczególności oddania obiektu, stanowi przede wszystkim zobowiązanie projektanta i wykonawcy, zaś inspektor nadzoru inwestorskiego jedynie czuwa nad prawidłowym wykonaniem tych robót (por. R. Wójcik, Problem odpowiedzialności w umowie o nadzór inwestorski, PiP 1968 nr 1, s. 106) (…), inspektor nadzoru inwestorskiego ponosi odpowiedzialność jedynie za niewykonanie lub nienależyte wykonanie czynności objętych umową, nie ponosi natomiast odpowiedzialności za cele, które na podstawie tej umowy miały być osiągnięte, chyba że ich nieosiągnięcie było wynikiem jego nienależytego działania (por. A. Brzozowski, Umowy o zobowiązanie rezultatu i umowy o zobowiązanie należytej staranności [w:] System Prawa Prywatnego, t. 5. Prawo zobowiązań - część ogólna, pod red. E. Łętowskiej, Warszawa 2006, s. 416). W związku z tym umowy o pełnienie nadzoru inwestorskiego nie można zakwalifikować jako umowy o dzieło w rozumieniu art. 627 k.c. |
| wyrok SN | (…) przedstawiony sposób wykonywania umów zawartych z lektorem nie świadczy o wykonywaniu dzieła, ale obrazuje typowe czynności nauczyciela języka obcego w szkole językowej polegające na długotrwałym starannym działaniu w celu przekazania uczestnikom kursu językowego jak największej wiedzy i umiejętności językowych. Autorski plan zajęć (autorski program szkolenia) był tylko niezbędną częścią procesu nauczania. W trakcie redagowania pisemnych umów w sposób iluzoryczny dokonano konwersji tych czynności, wyolbrzymiając znaczenie autorskiego programu, a pomniejszając podstawowe i najbardziej istotne czynności nauczania języka obcego. Czynności te wykonywane były w ramach umowy o świadczenie usług z zakresu nauki języka obcego, które uzasadniały objęcie zainteresowanego ubezpieczeniami społecznymi (…) |
| Wyrok SN z 10 stycznia 2017 r., sygn. akt III UK 53/16 | (…) możliwa jest umowa o dzieło, nieobjęta obowiązkiem ubezpieczenia społecznego, której przedmiotem jest wykonanie koncertu, jednak pod warunkiem, że koncertowi temu można przypisać cechy utworu w rozumieniu prawa autorskiego. W rezultacie te warunki spełnia tylko wykonanie przez zainteresowaną utworu muzycznego o charakterze niestandardowym, niepowtarzalnym, wypełniającym kryteria twórczego i indywidualnego dzieła. Wynika to z przekonania, że ochronie prawa autorskiego nie podlegają działania wymagające co prawda określonych umiejętności i talentu, ale mające charakter odtwórczy. Konfrontując ten pogląd z ustaleniami faktycznymi, Sąd odwoławczy doszedł do przekonania, że zainteresowana nie wytworzyła praw autorskich. |
| Wyrok SN z 2 czerwca 2017 r., sygn. akt III UK 147/16 | W przypadku umów, na podstawie których wykonywane są czynności zarobkowe, strony nie mogą decydować o ubezpieczeniu społecznym. Objęcie ubezpieczeniem społecznym następuje z mocy prawa, strony nie mogą tego obowiązku wyłączyć umową. Sąd stwierdził, że nie ma konkretnych rodzajów prac, które mogą być wykonywane tylko na podstawie jednego rodzaju umowy. Wykonujący umowę twórca lub artysta nie może być uznany automatycznie, że może wykonywać umowę o dzieło z racji swojego statusu zawodowego. Jeżeli dana osoba podejmuje jakąkolwiek pracę najemną, to co do zasady osoba ta powinna korzystać z zabezpieczenia społecznego. Wynika to z zasady równego traktowania ubezpieczonych określonej w art. 2a ustawy systemowej. To oznacza, że prace, których efekty finansowe nie będą objęte ubezpieczeniem społecznym (czyli nie będą podlegały oskładkowaniu), mają charakter wyjątku od reguły. Tym samym strony, ustalając wzajemne prawa i obowiązki w ramach danego stosunku prawnego, muszą skonkretyzować i dokładnie określić przedmiot umowy. Jeżeli brak jest konkretnego przedmiotu, wówczas nie może być mowy o efekcie umowy - dziele, a umowa taka nie może być umową o dzieło. |
Z powyższych wyroków można odczytać następujące skutki:
- nawet jeżeli przedmiotem umowy jest uzyskanie konkretnego rezultatu (np. przetworzenie owoców), to proste, powtarzalne czynności nie mogą być ujęte w ramy umowy o dzieło,
- Sąd Najwyższy odchodzi od "automatyzmu" przypisywania określonym zawodom "prawa" do wykonywania dzieł,
- autorski charakter jednego z elementów zobowiązania nie oznacza, że pozostała (przeważająca) część stosunku prawnego charakteryzująca się starannym działaniem nie może zostać uznana za dzieło,
- odtwórcze wykonywanie "cudzych" utworów może zostać uznane za świadczenie usług, a nie dzieło.
PRZYKŁAD
Pan Anatol, który jest sadownikiem, zawarł umowy o dzieło, których przedmiotem były zbiory wiśni i czereśni. Umowy zostały zakwestionowane przez ZUS z uwagi na to, że czynności wykonywane przy zbiorze owoców są proste i powtarzalne. Świadczący usługi powinni być zgłoszeni do ZUS jako zleceniobiorcy.
Postępowanie płatnika w przypadku zakwestionowania umów
Osoby wykonujące pracę w ramach umów cywilnoprawnych (umowy agencyjnej, umowy zlecenia, innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia) podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym oraz wypadkowemu, od dnia oznaczonego w umowie jako dzień rozpoczęcia jej wykonywania do dnia rozwiązania lub wygaśnięcia tej umowy (art. 6 ust. 1 pkt 4, art. 12 ust. 1 ustawy systemowej). Chyba, że zachodzą okoliczności wyłączające ten obowiązek, tj.:
- zlecenie zostało zawarte z osobą mającą już tytuł do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych, np. będącą pracownikiem zatrudnionym w pełnym wymiarze czasu pracy u innego pracodawcy i praca z tego tytułu nie jest świadczona na jego rzecz (art. 9 ustawy systemowej),
- zlecenie zostało zawarte ze studentem lub uczniem, który nie ukończył 26 lat (art. 6 ust. 4 ustawy systemowej).
W przypadku podważenia przez ZUS prawidłowości zawierania umów o dzieło płatnik ma obowiązek:
- zgłosić na druku ZUS ZUA zleceniobiorców do ZUS,
- rozliczyć składki w poszczególnych miesiącach trwania umów,
- opłacić należne składki wraz z odsetkami,
- wyrejestrować zleceniobiorców, z którymi umowy zakończyły się.
Jeżeli płatnik nie zgadza się z ustaleniami kontroli, wówczas ma prawo w ciągu 14 dni od jego otrzymania złożyć pisemnie zastrzeżenia do ustaleń kontroli. Jeżeli ZUS tych zastrzeżeń nie uzna, płatnik występuje o wydanie decyzji. Wydaniem decyzji kończy się także postępowanie wyjaśniające. W obu przypadkach (tj. wydania decyzji pokontrolnej oraz wydania decyzji po zakończonym postępowaniu wyjaśniającym) płatnik ma prawo złożyć odwołanie do właściwego sądu za pośrednictwem jednostki terenowej ZUS, która tę decyzję wydała w terminie miesiąca od jej doręczenia. Złożenie takiego odwołania nie zwalnia płatnika od wykonania zaleceń z kontroli lub w toku postępowania wyjaśniającego. Dlatego płatnik powinien złożyć dokumenty zgłoszeniowe i rozliczeniowe, a także opłacić należne składki wraz z ewentualnymi odsetkami za zwłokę. Natomiast po wygraniu sprawy w sądzie płatnik ponownie skoryguje wcześniej złożone dokumenty, a powstałą z tego tytułu nadpłatę (z tytułu nienależnie opłaconych składek i odsetek) może zaliczyć w ciężar bieżących należności lub wystąpić z pismem do ZUS o jej zwrot.
PODSTAWA PRAWNA
-
art. 6 ust. 1 pkt 4, ust. 4, art. 11 ust. 2, art. 12 ust. 1, art. 13 pkt 2, art. 83, art. 86, art. 91 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych - j.t. Dz.U. z 2016 r. poz. 963, ost.zm. Dz.U. z 2017 r. poz. 1027
-
art. 66 ust. 1 pkt. 1 lit. e ustawy z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych - j.t. Dz.U. z 2016 r. poz. 1793; ost.zm. Dz.U. z 2017 r. poz. 844
-
art. 627-646, art. 734-750 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - j.t. Dz.U. z 2017 r. poz. 459; ost.zm. Dz.U. z 2017 r. poz. 1132
Andrzej Okułowicz
ekspert i praktyk, prawnik, od wielu lat zajmujący się prawem ubezpieczeń społecznych
