Wstęp

Każda jednostka należąca do sektora finansów publicznych ma obowiązek posiadania systemu kontroli zarządczej, obejmującego ogół działań podejmowanych przez jednostkę dla zapewnienia realizacji jej celów i zadań w sposób zgodny z prawem, efektywny, oszczędny i terminowy. System ten powinien działać m.in. w odniesieniu do zabezpieczenia zasobów pozostających w posiadaniu jednostek, w tym także chronić je przed nielegalnymi działaniami osób mających najszerszy dostęp do mienia publicznego, czyli samych pracowników jednostek sektora finansów publicznych, zachęcając ich do przestrzegania i promowania zasad etycznego postępowania.

Mimo istnienia szczegółowych uregulowań ustawowych, odnoszących się do procedur gospodarowania mieniem publicznym, które powinny zabezpieczać je przed uszczerbkiem, media coraz częściej publikują informacje na temat nadużyć finansowych dokonywanych przez pracowników jednostek sektora publicznego. Sprzeniewierzane kwoty środków publicznych są wysokie, a wykrywalność nadużyć niska, ze względu na olbrzymi zakres potencjalnych możliwości defraudowania środków w różnych typach jednostek organizacyjnych.

Zagadnienia związane z funkcjonowaniem w jednostkach sektora publicznego kontroli zarządczej I i II stopnia w sferze zapobiegania nadużyciom finansowym dokonywanym przez pracowników tych jednostek, zatrudnionych na różnych szczeblach organizacyjnych: ścisłego kierownictwa jednostki, niższej kadry kierowniczej i szeregowych pracowników zostaną ujęte w dwóch częściach. Na przykładach nadużyć popełnianych w różnych państwowych i samorządowych jednostkach organizacyjnych wskazano luki w funkcjonowaniu kontroli zarządczej, które umożliwiają dokonywanie i ukrywanie defraudacji.

W pierwszej części przedstawione są mechanizmy zapobiegania i wykrywania defraudacji pieniędzy publicznych przechowywanych w kasach i na rachunkach bankowych jednostek organizacyjnych oraz u osób zajmujących się inkasem (poborem) należności budżetowych, a także mechanizmy dokonywania nadużyć finansowych przy ustalaniu, poborze, rozliczaniu i ewidencjonowaniu dochodów budżetowych.

Z części pierwszej można dowiedzieć się m.in.:

● jakie mechanizmy kontrolne zapobiegają dokonywaniu defraudacji środków pieniężnych z kasy przez kasjera, a jakie przez innych pracowników jednostki,

● w jaki sposób zapobiegać defraudowaniu środków z rachunków bankowych przez głównych księgowych w małych jednostkach organizacyjnych, w których ze względu na niewielką obsadę kadrową powierza się im większość obowiązków związanych z wykonywaniem dyspozycji środkami pieniężnymi,

● jak naruszanie przez organ wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego prawa w zakresie dopuszczalnych form finansowania deficytu budżetowego może sprzyjać sprzeniewierzaniu środków z rachunków bankowych sum depozytowych,

● w jaki sposób zatrudnienie osób niekompetentnych na stanowiskach kierowników komórek organizacyjnych, audytorów i inspektorów kontroli przyczynia się do wzrostu skali nadużyć finansowych w jednostce,

● jakie znaczenie dla występowania defraudacji w jednostce ma zachowanie kierownika jednostki wobec odkrycia nadużyć, których dopuścili się kierownicy wyższego szczebla (zastępca kierownika jednostki, główny księgowy).

W drugiej części zostaną przedstawione mechanizmy wykrywania i zapobiegania defraudacji środków w ramach wykonywania wydatków publicznych, dysponowania środkami zakładowego funduszu świadczeń socjalnych, gospodarowania majątkiem trwałym i obrotowym, posługiwania się drukami ścisłego zarachowania, a także wykrywania nadużyć polegających na nielegalnym wykorzystywaniu zasobów ludzkich i rzeczowych jednostek publicznych do celów prywatnych przez ich kierownictwo.

Oba Poradniki, poprzez szczegółowe opisanie luk w kontroli zarządczej i mechanizmów defraudowania środków w poszczególnych obszarach działalności jednostek publicznych, powinny służyć pomocą osobom odpowiedzialnym za tworzenie i funkcjonowanie kontroli zarządczej I i II stopnia, a także pracownikom zatrudnionym na stanowiskach audytorów i inspektorów kontroli, poprzez ukazanie wielu sposobów na ukrywanie w dokumentacji finansowej jednostek faktu dokonania nadużyć.

W specjalnych dodatkach do obu Poradników zamieszczono ćwiczenia pozwalające na samodzielne sprawdzenie wiedzy i umiejętności w wykrywaniu luk w kontroli zarządczej, mogących prowadzić do defraudacji. Ćwiczenia te zostały opracowane na przykładach faktycznie zaistniałych sytuacji, stąd mogą stanowić pomoc w bieżącej pracy dla kierownictwa jednostek oraz pracowników komórek i jednostek kontrolnych.