Do końca 2016 r. mechanizmem odwrotnego obciążenia w transakcjach krajowych były objęte:

● towary wymienione w załączniku nr 11 do ustawy o VAT,

● usługi w zakresie przenoszenia uprawnień do emisji gazów cieplarnianych.

Od 2017 r. sytuacja uległa zmianie. Na skutek nowelizacji art. 17 ust. 1 pkt 8 ustawy o VAT odwrotne obciążenie ma zastosowanie także do robót budowlanych świadczonych przez podwykonawców.

1. Warunki stosowania odwrotnego obciążenia w budownictwie

Z art. 17 ust. 1 pkt 8 ustawy o VAT wynika, że mechanizm odwrotnego obciążenia w budownictwie obowiązuje, jeżeli łącznie spełnione są cztery warunki.

Warunki objęcia robót budowlanych odwrotnym obciążeniem na podstawie art. 17 ust. 1 pkt 8 ustawy o VAT:

1) świadczona jest usługa wymieniona w poz. 2-48 załącznika nr 14 do ustawy o VAT (załącznik ten został dodany w wyniku nowelizacji ustawy o VAT od 1 stycznia 2017 r.),

2) świadczącym usługę jest podatnik, o którym mowa w art. 15 ustawy o VAT (czyli podmiot wykonujący samodzielnie działalność gospodarczą w rozumieniu VAT), u którego sprzedaż nie jest zwolniona od podatku na podstawie art. 113 ust. 1 i 9 ustawy o VAT (czyli w ramach tzw. zwolnienia podmiotowego),

3) usługobiorcą jest podatnik, o którym mowa w art. 15 ustawy o VAT, zarejestrowany jako podatnik VAT czynny,

4) usługodawca świadczy usługę jako podwykonawca.

Ad 1. Usługa budowlana jest wymieniona w załączniku nr 14 do ustawy o VAT

Pierwszym warunkiem stosowania odwrotnego obciążenia w budownictwie jest, aby świadczona usługa została wymieniona w poz. 2-48 załącznika nr 14 do ustawy o VAT. Pozycja 1 tego załącznika dotyczy usług w zakresie przenoszenia uprawnień do emisji gazów cieplarnianych, które były objęte mechanizmem odwrotnego obciążenia również w stanie prawnym obowiązującym do końca 2016 r. W pozycjach 2-48 wymienione są wszystkie usługi klasyfikowane dla celów PKWiU z 2008 r. jako roboty budowlane (w grupowaniach 41-43 PKWiU z 2008 r.). A zatem mechanizm odwrotnego obciążenia w budownictwie ma zastosowanie do wszystkich robót budowlanych (zob. tabelę).

Rodzaje robót budowlanych, do których stosuje się mechanizm odwrotnego obciążenia

Ad 2. Świadczącym usługę budowlaną jest zarejestrowany czynny podatnik VAT

Z art. 17 ust. 1 pkt 8 lit. a ustawy o VAT wynika, że warunkiem stosowania odwrotnego obciążenia w budownictwie jest, aby świadczącym usługę był podatnik, u którego sprzedaż nie jest zwolniona w ramach tzw. zwolnienia podmiotowego. Chodzi tutaj o zwolnienie obejmujące:

● sprzedaż dokonywaną przez podatników, u których wartość sprzedaży nie przekroczyła łącznie w poprzednim roku podatkowym kwoty 200 000 zł, oraz

● sprzedaż dokonywaną przez podatnika rozpoczynającego w trakcie roku podatkowego wykonywanie czynności podlegających opodatkowaniu, jeżeli przewidywana przez niego wartość sprzedaży nie przekracza, w proporcji do okresu prowadzonej działalności gospodarczej w roku podatkowym, 200 000 zł (art. 113 ust. 1 i 9 ustawy o VAT).

Mechanizm odwrotnego obciążenia nie ma zatem zastosowania, jeżeli usługa stanowiąca robotę budowlaną jest świadczona przez podmiot niebędący podatnikiem (np. osobę fizyczną nieprowadzącą działalności gospodarczej w rozumieniu VAT) oraz podatnika korzystającego ze zwolnienia podmiotowego.

Przykład

Główny wykonawca robót budowlanych korzysta z usług podwykonawców, z których część korzysta ze zwolnienia podmiotowego. Nabywając roboty budowlane od takich podwykonawców główny wykonawca nie jest obowiązany do rozliczania VAT w ramach odwrotnego obciążenia.

Ad 3. Usługobiorca jest zarejestrowany jako podatnik VAT czynny

Trzecim warunkiem stosowania odwrotnego obciążenia w budownictwie jest, aby usługobiorcą był podatnik VAT zarejestrowany jako czynny (art. 17 ust. 1 pkt 8 lit. b) ustawy o VAT). Na warunek ten warto zwrócić szczególną uwagę, gdyż do końca 2016 r. przepis ten brzmiał zupełnie inaczej. Otóż warunkiem stosowania odwrotnego obciążenia przy świadczeniu usług w zakresie przenoszenia uprawnień do emisji gazów cieplarnianych było jedynie, aby nabywcą był podatnik. Nie musiał to być podatnik zarejestrowany jako podatnik VAT czynny. Zatem od 1 stycznia 2017 r. ustawodawca zmienił przepis na tyle, aby dotyczył nie tylko usług w zakresie przenoszenia uprawnień do emisji gazów cieplarnianych, ale także usług budowlanych - dodatkowo rozszerzając całą treść przepisu o nowe warunki jego stosowania.

Omawiany warunek oznacza, że mechanizm odwrotnego obciążenia w budownictwie nie ma zastosowania, jeżeli nabywcą jest:

1) podmiot niebędący podatnikiem (w szczególności osoba prywatna),

2) podatnik niezarejestrowany,

3) podatnik zarejestrowany jako podatnik VAT zwolniony.

Przykład

Podatnik korzystający ze zwolnienia podmiotowego (i w związku z tym niezarejestrowany jako podatnik VAT) zlecił podwykonawcy (zarejestrowanemu jako czynny podatnik VAT) wykonanie roboty malarskiej. W takim przypadku mechanizm odwrotnego obciążenia nie ma zastosowania, ponieważ zlecający nie jest podatnikiem VAT czynnym. W tej sytuacji podwykonawca obowiązany jest rozliczyć podatek VAT na zasadach ogólnych.

Ad 4. Świadczący usługę budowlaną występuje w roli podwykonawcy

Warunkiem stosowania odwrotnego obciążenia w budownictwie jest, aby usługodawca świadczył usługi stanowiące roboty budowlane jako podwykonawca (art. 17 ust. 1h ustawy o VAT). W przypadkach gdy usługodawca nie działa w charakterze podwykonawcy, mechanizm odwrotnego obciążenia nie ma zastosowania, dlatego VAT od wykonanej usługi musi rozliczyć usługodawca, a nie nabywca usługi.

Z przepisów nie wynika przy tym, jak należy rozumieć działanie w charakterze podwykonawcy. Według autora należy uznać, że sytuacja taka ma miejsce, jeżeli efekt usług budowlanych świadczonych przez usługobiorcę stanowi część lub całość robót budowlanych świadczonych przez innego podatnika.

Przykład

Podatnik X (zarejestrowany jako czynny podatnik VAT) wykonuje roboty tynkarskie. Ich wykonanie zlecił mu podatnik Y (również zarejestrowany jako podatnik VAT czynny).

1. Podatnik Y jest deweloperem, który zlecił podatnikowi X roboty tynkarskie w budowanych przez siebie budynkach. W takim przypadku podatnik X nie świadczy robót tynkarskich jako podwykonawca (efekt tych usług nie stanowi bowiem części ani całości robót budowlanych świadczonych przez innego podatnika), a w konsekwencji mechanizm odwrotnego obciążenia nie ma zastosowania i podatnikiem z tytułu świadczenia tych usług jest podatnik wykonujący roboty tynkarskie, tj. podatnik X.

2. Podatnik X jest wykonawcą części robót budowlanych w budynkach budowanych przez trzeciego podatnika, tj. podatnika Z (dewelopera). W takim przypadku podatnik X świadczy roboty tynkarskie jako podwykonawca, a w konsekwencji mechanizm odwrotnego obciążenia ma zastosowanie i podatnikiem z tytułu świadczenia tych usług jest nabywca robót tynkarskich, tj. podatnik Y.

Tym innym podatnikiem nie musi być przy tym główny wykonawca robót budowlanych. Mechanizm odwrotnego obciążenia może mieć zastosowanie również w przypadkach, gdy usługi stanowiące roboty budowlane świadczone są na rzecz podwykonawców przez dalszych podwykonawców.

Przykład

Podatnik X otrzymał zlecenie wykonania fundamentów. Zlecił wykonanie tych prac podatnikowi Y, a podatnik Y podzlecił wykonanie tych fundamentów podatnikowi Z. W takim przypadku - przy założeniu, że wszyscy podatnicy są zarejestrowani jako podatnicy VAT czynni - mechanizm odwrotnego obciążenia znajduje zastosowanie nie tylko z tytułu usługi świadczonej pomiędzy podatnikiem Y i X (podatnikiem z tytułu świadczenia tej usługi jest podatnik X), ale również do usługi świadczonej pomiędzy podatnikiem Z i Y (podatnikiem z tytułu świadczenia tej usługi jest podatnik Y).

2. Obowiązki podatników związane z mechanizmem odwrotnego obciążenia w budownictwie

Obowiązki związane z mechanizmem odwrotnego obciążenia w budownictwie obciążają nie tylko podatników nabywających usługi stanowiące roboty budowlane. Obowiązki te obciążają również podatników świadczących takie usługi.

Przed wskazaniem tych obowiązków należy zaznaczyć, że obowiązek podatkowy z tytułu świadczenia usług stanowiących roboty budowlane, dla których podatnikiem jest nabywca, powstaje na szczególnych zasadach przewidzianych dla robót budowlanych. Nie ma bowiem przepisu zakazującego stosowanie tych szczególnych zasad powstawania obowiązku podatkowego do takich robót budowlanych. A zatem - jak wynika z art. 19a ust. 5 pkt 3 lit. a) w zw. z art. 19a ust. 7 i 8 oraz z art. 106i ust. 3 pkt 1 ustawy o VAT - obowiązek ten powstaje:

1) z chwilą otrzymania całości lub części zapłaty przez podwykonawcę - w zakresie, w jakim następuje przed wystawieniem faktury oraz wykonaniem usługi,

2) z chwilą wystawienia faktury - w zakresie, w jakim wcześniej nie powstał obowiązek podatkowy na skutek otrzymania zapłaty przez podwykonawcę i nie minął 30 dzień, licząc od dnia wykonania usługi,

3) 30 dnia, licząc od dnia wykonania usługi - w zakresie, w jakim wcześniej nie powstał obowiązek podatkowy na skutek otrzymania zapłaty lub wystawienia faktury.

Przykład

20 lutego 2017 r. podwykonawca otrzyma zaliczkę w wysokości 30% na poczet usługi stanowiącej robotę budowlaną, którą wykona (dla głównego wykonawcy zarejestrowanego jako czynny podatnik VAT) 28 marca 2017 r. i udokumentuje fakturą wystawioną 4 kwietnia 2017 r. W tej sytuacji obowiązek podatkowy z tytułu świadczenia usługi budowlanej (zarówno u podwykonawcy, jak i u obowiązanego do rozliczenia podatku VAT nabywcy) powstanie w 30% w dniu 20 lutego 2017 r. (w dniu otrzymania przez podwykonawcę zaliczki), natomiast w pozostałych 70% w dniu 4 kwietnia 2017 r. (w dniu wystawienia faktury przez podwykonawcę).

2.1. Obowiązki ciążące na podatnikach świadczących usługi stanowiące roboty budowlane

Na świadczących usługi stanowiące roboty budowlane, z tytułu świadczenia których są podatnikami, ciążą cztery obowiązki:

1. Obowiązani są udokumentować świadczenie tych usług fakturami bez danych dotyczących stawki i kwoty VAT (art. 106e ust. 4 pkt 1 ustawy o VAT). Należy podkreślić, że chodzi o brak danych dotyczących stawki, a nie wskazywanie stawki 0%, stawki "ZW" czy - stosowanej często zamiast braku danych dotyczących stawki w przypadku sprzedaży poza terytorium kraju - stawki "NP". W praktyce, co trzeba uznać za dopuszczalne, stosuje się często stawkę "OO". Jest to skrót od "odwrotne obciążenie". Faktura ta musi dodatkowo zawierać wyrazy "odwrotne obciążenie" (art. 106e ust. 1 pkt 18 ustawy o VAT).

2. Faktury obowiązani są uwzględniać w prowadzonej ewidencji VAT. Najlepiej stworzyć do tego osobny rejestr usług, dla których podatnikami są nabywcy.

3. Faktury obowiązani są uwzględniać w deklaracjach VAT-7/VAT-7K za okres rozliczeniowy powstania obowiązku podatkowego z tytułu świadczenia usług, które dokumentują. W przypadku wzorów deklaracji VAT-7/VAT-7K obowiązujących do końca 2016 r. służyła do tego poz. 31. Od rozliczenia za styczeń 2017 r. będą je składać wyłącznie w formie elektronicznej.

4. Świadczenie usług, o których mowa, podatnicy obowiązani są wykazywać w informacjach podsumowujących VAT-27 (art. 101a ust. 1 ustawy o VAT). Należy dodać, że informacje te od rozliczenia za styczeń 2017 r. składane są:

● zawsze za okresy miesięczne (do 25 dnia miesiąca następującego po miesiącu, w którym powstał obowiązek podatkowy),

● wyłącznie w formie elektronicznej (od 1 stycznia 2017 r. nie jest możliwe ich składanie w formie papierowej).

2.2. Obowiązki ciążące na podatnikach nabywających usługi stanowiące roboty budowlane

Na podatnikach nabywających usługi stanowiące roboty budowlane, z tytułu których są podatnikami, ciążą dwa obowiązki.

1. Obowiązani są wykazywać te usługi w prowadzonej ewidencji VAT (najlepiej w specjalnie w tym celu wyodrębnionym rejestrze nabywanych usług, dla których są oni podatnikami) z VAT obliczonym według stawki właściwej dla tych usług. Są to:

a) stawka 8% - w zakresie, w jakim nabywane usługi składają się na remont, modernizację, termomodernizację lub przebudowę obiektów budowlanych lub ich części zaliczonych do budownictwa objętego społecznym programem mieszkaniowym (na podstawie art. 41 ust. 12 w zw. z art. 41 ust. 2 w zw. z art. 146a pkt 2 ustawy o VAT; stawka 8% na tej podstawie ma bowiem zastosowanie również do czynności wykonywanych przez podwykonawców; potwierdza to przykładowo interpretacja indywidualna Dyrektora Izby Skarbowej w Bydgoszczy z 16 marca 2012 r., sygn. ITPP2/443-58/12/AD),

b) stawka 23% - w pozostałym zakresie.

2. Nabyte usługi razem z VAT obowiązani są wykazać w deklaracjach VAT-7/VAT-7K składanych za okresy rozliczeniowe powstania obowiązku podatkowego z tytułu świadczenia nabytych usług - w poz. 34 i 35. Od rozliczenia za styczeń 2017 r. deklaracje VAT-7 muszą być składane elektronicznie (art. 16 ustawy zmieniającej).

Oczywiście temu obowiązkowi towarzyszy najczęściej prawo do odliczenia podatku. Kwoty podatku należnego z tytułu świadczenia usług, dla których podatnikiem jest nabywca, stanowią bowiem kwoty podatku naliczonego podlegającego odliczeniu na zasadach ogólnych (art. 86 ust. 2 pkt 4 lit. a) w zw. z art. 86 ust. 1 ustawy o VAT).

Przykład

Główny wykonawca (zarejestrowany jako czynny podatnik VAT) nabył robotę szklarską od podwykonawcy (również zarejestrowanego jako czynny podatnik VAT). Ponieważ nabyta robota szklarska zostanie przez głównego wykonawcę w całości wykorzystana do wykonania opodatkowanej kompleksowej roboty wykończenia lokalu użytkowego, główny wykonawca jest uprawniony do odliczenia całej kwoty podatku należnego, który naliczy (i wykaże w deklaracji VAT-7/VAT-7K) jako nabywca tej usługi.

Nabywanych usług budowlanych nie należy wykazywać w informacjach podsumowujących VAT-27. Dane o świadczonych usługach wykazują bowiem w tych informacjach wyłącznie podatnicy dokonujący dostawy towarów lub świadczący usługi, dla których podatnikiem jest nabywca (art. 101a ust. 1 ustawy o VAT).

3. Przepisy przejściowe

Z art. 5 ustawy nowelizującej z 1 grudnia 2016 r. wynika, że art. 17 ust. 1 pkt 8 ustawy o VAT w brzmieniu obecnie obowiązującym stosuje się do usług, które zostały wykonane od 1 stycznia 2017 r. W celu ustalenia momentu wykonania usług stosuje się przepisy art. 19a ust. 2 i 3 ustawy o VAT. A zatem do usług stanowiących roboty budowlane, które zostały wykonane do końca 2016 r., omawiane przepisy nie mają zastosowania, nawet jeżeli obowiązek podatkowy z tytułu świadczenia tych usług powstał lub powstanie już w 2017 r.

Przykład

28 grudnia 2016 r. podwykonawca wykonał na rzecz czynnego podatnika VAT usługę stanowiącą robotę budowlaną, którą udokumentował fakturą wystawioną 5 stycznia 2017 r. W tej sytuacji - mimo że obowiązek podatkowy z tytułu świadczenia tej usługi powstał w 2017 r. - mechanizm odwrotnego obciążenia nie ma zastosowania i podatnikiem z tytułu świadczenia tej usługi jest podwykonawca.

Z kolei z art. 8 ustawy nowelizującej z 1 grudnia 2016 r. wynika, że w przypadku uiszczenia przed 1 stycznia 2017 r. całości lub części zapłaty na poczet wykonanych od tego dnia robót budowlanych, dla których podatnikiem od 1 stycznia 2017 r. stał się nabywca, korekty rozliczenia tej zapłaty dokonuje się w rozliczeniu za okres, w którym wykonano tę usługę. Z przepisu tego wynika, że w przypadku usług stanowiących roboty budowlane wykonanych od 1 stycznia 2017 r. mechanizm odwrotnego obciążenia obejmuje również dotyczące ich zaliczki otrzymane przez podwykonawców przed 1 stycznia 2017 r.

Przykład

15 listopada 2016 r. podwykonawca otrzymał od czynnego podatnika VAT 30% zaliczkę na poczet wykonania usługi stanowiącej robotę budowlaną. Otrzymaną zaliczkę tego samego dnia udokumentował, wystawiając fakturę zaliczkową. Zaliczkę tę wykazał w poz. 19 i 20 deklaracji VAT-7 za listopad 2016 r. Również w ramach deklaracji VAT-7 za listopad 2016 r. nabywca usługi odliczył podatek z faktury zaliczkowej otrzymanej od podwykonawcy.

Załóżmy, że usługa ta zostanie wykonana w lutym 2017 r. W takim przypadku:

1) podwykonawca powinien:

a) skorygować wystawioną fakturę zaliczkową ze stawki 23% na "odwrotne obciążenie" oraz wystawić fakturę końcową "odwrotne obciążenie" (to, jakie kwoty - tj. pierwotne netto czy pierwotne brutto - powinny zostać wskazane na tych fakturach, zależy od treści zawartej między stronami umowy),

b) zmniejszyć kwoty w poz. 19 i 20 deklaracji VAT-7 za luty 2017 r. o kwoty wykazane na fakturze zaliczkowej i wykazać w poz. 31 deklaracji VAT-7 za luty 2017 r. kwotę z faktury końcowej i skorygowanej faktury zaliczkowej;

2) nabywca usługi:

a) powinien naliczyć według właściwej stawki VAT od kwoty wynikającej z faktury końcowej i wykazać w poz. 34 i 35 deklaracji VAT-7 za luty 2017 r. świadczenie usługi, dla której jest nabywcą,

b) może - o ile przysługuje mu prawo do odliczenia - odliczyć w poz. 45 i 46 deklaracji VAT-7 za luty 2017 r. różnicę między kwotą podatku należnego z tytułu świadczenia usługi, dla której jest nabywcą, a kwotą podatku odliczoną z faktury zaliczkowej.

W pozostałej części podatnik skorzystał już bowiem z prawa do odliczenia w ramach deklaracji VAT-7 za listopad 2016 r.

Podstawa prawna:

● art. 17 ust. 1 pkt 8 w zw. z załącznikiem nr 14 oraz art. 17 ust. 1h, art. 19a ust. 5 pkt 3 lit. a) w zw. z art. 19a ust. 7 i 8 oraz w zw. z art. 106i ust. 3 pkt 1, art. 41 ust. 1 w zw. z art. 146a pkt 1, art. 41 ust. 12 w zw. z art. 41 ust. 2 w zw. z art. 146a pkt 2 oraz art. 101a ustawy z 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług - j.t. Dz.U. z 2016 r. poz. 710; ost.zm. Dz.U. z 2016 r. poz. 2024

● art. 5-6, art. 8 ustawy z 1 grudnia 2016 r. o zmianie ustawy o podatku od towarów i usług oraz niektórych innych ustaw - Dz.U. poz. 2024

Tomasz Krywan

doradca podatkowy