Kodeks pracy stanowi, że pracownikiem jest osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę.

Przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy, pod kierownictwem pracodawcy, w miejscu i w czasie wyznaczonym przez pracodawcę. Zatrudnienie przy ziszczeniu się tych przesłanek jest zawsze uznawane za zatrudnienie na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę umowy zawartej przez strony.

Ustawodawca wprowadził bezwzględny zakaz zastępowania umów o pracę umowami cywilnoprawnymi w przypadku istnienia cech charakterystycznych dla umowy o pracę (przede wszystkim podporządkowanie, kierownictwo).

Na potrzeby prawa ubezpieczeń społecznych definicja pracownika uległa jednak znacznemu rozszerzeniu. Za pracownika prawo to nakazuje także uznawać osoby wykonujące pracę na podstawie umów cywilnoprawnych lub umów, do których stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego, jeżeli umowę tę zawarły z podmiotem będącym jednocześnie ich pracodawcą (z którym pozostają w stosunku pracy) lub jeżeli w ramach tej umowy wykonują pracę na rzecz tego pracodawcy (i to nawet wówczas, gdy umowę zawarły z podmiotem trzecim).

SŁOWNICZEK

Za pracownika w rozumieniu ustawy uważa się także osobę wykonującą pracę na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia albo umowy o dzieło, jeżeli umowę taką osoba ta zawarła z pracodawcą, z którym pozostaje w stosunku pracy, lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonuje pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy.

W ramach systemu ubezpieczeń społecznych za pracownika uznaje się:

● osoby wykonujące pracę na podstawie stosunku pracy;

● osoby wykonujące pracę na podstawie umów cywilnoprawnych, jeżeli stosunek pracy i stosunek cywilnoprawny łączy te same podmioty występujące względem siebie jednocześnie w roli: pracodawca - pracownik i zleceniodawca - zleceniobiorca;

● osoby wykonujące pracę na rzecz pracodawcy na podstawie umowy cywilnoprawnej zawartej z podmiotem trzecim.

Najwięcej kontrowersji w praktyce wynika z umów cywilnoprawnych zawartych z podmiotem trzecim.

1. Swoboda zatrudnienia w kontekście systemu ubezpieczeniowego

Z jednej strony dopuszczalne jest zawieranie umów cywilnoprawnych między stronami pozostającymi ze sobą jednocześnie w stosunku pracy, pod warunkiem że praca w ramach umowy cywilnoprawnej będzie świadczona poza normalnymi godzinami pracy i nie będzie zachodzić tożsamość przedmiotu wykonywanych prac (cel i charakter tych umów muszą być różne).

Mając na uwadze ochronną funkcję prawa pracy, Sąd Najwyższy uznał za niestanowiące obejścia przepisów o czasie pracy i wysokości wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych wyłącznie zawarcie z własnym pracownikiem umowy o pracę całkowicie innego rodzaju, obejmującą rodzajowo zupełnie inne czynności niż uzgodnione w podstawowym czasie pracy (por.: uchwała SN z 12 marca 1969 r., III PZP 1/69, OSNCP 1969, nr 11, poz. 197, z glosą S. Garlickiego, OSP 1970, nr 7-8, poz. 149).

W takim przypadku pracowniczy tytuł ubezpieczenia zasadniczo powinien wyłączać obowiązek opłacania składek z racji zatrudnienia cywilnoprawnego.

Jednak przepis zawarty w art. 8 ust. 2a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych dotyczy jednoczesnego zobowiązania się pracownika wobec tego samego pracodawcy do świadczenia pracy na podstawie stosunku pracy i na podstawie umowy cywilnoprawnej.

Celem wprowadzenia tej regulacji było zapobieżenie w praktyce powielania umów o zatrudnienie w celu obejścia przepisów o ubezpieczeniu społecznym.

Warto zaznaczyć, że także przed wprowadzeniem regulacji zawartej w art. 8 ust. 2a ustawy wszelkie dodatkowe umowy zawierane z pracownikami zatrudnionymi na podstawie umowy o pracę, przewidujące wykonywanie po godzinach pracy tego samego rodzaju co określony w umowie o pracę, były uznawane za umowy uzupełniające umowę o pracę z konsekwencją w postaci łącznego traktowania przychodów jako podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne (uchwała z 12 kwietnia 1994 r., I PZP 13/94, OSNAPiUS 1994, nr 3, poz. 39; zdanie odrębne do wyroku SN z 8 stycznia 1999 r., II UKN 397/98, OSNAPiUS 2000, nr 5, poz. 192; wyrok SA w Lublinie z 17 sierpnia 2006 r., III APa 24/06, OSA 2007, nr 7, poz. 12, z glosą A. Musiały, OSA 2007, nr 10, poz. 80; postanowienie SN z 18 listopada 1997 r., II UKN 326/97, OSNAPiUS 1998, nr 17, poz. 521; wyrok SN z 30 czerwca 2000 r., II UKN 614/99, OSNAPiUS 2002, nr 1, poz. 23). Zatrudnianie pracowników na podstawie umów cywilnoprawnych poza podstawowym czasem pracy przy pracach tego samego rodzaju co objęte stosunkami pracy było uznawane za obejście przepisów dotyczących podlegania systemowi pracowniczych ubezpieczeń społecznych (wyrok SN z 16 grudnia 1998 r., II UKN 392/98, OSNAPiUS 2000, nr 4, poz. 157; wyrok SN z 8 stycznia 1999 r., II UKN 403/98, OSNAPiUS 2000, nr 5, poz. 194; wyrok SN z 30 czerwca 2000 r., II UKN 523/99, OSNAPiUS 2002, nr 1, poz. 22).

Obecna regulacja zawarta w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych jest jednak dalej idąca, albowiem w aspekcie ubezpieczeń społecznych bez znaczenia pozostaje charakter i rodzaj dodatkowej umowy. Jedyną decydującą przesłanką jest fakt jednoczesnego pozostawania tych samych stron w stosunku pracy i w stosunku cywilnoprawnym lub fakt wykonywania pracy na rzecz pracodawcy (ten sam beneficjent pracy), choćby praca była wykonywana na podstawie umowy zawartej z podmiotem trzecim.

Warto zaznaczyć, że Trybunałowi Konstytucyjnemu (TK) zadane zostało pytanie prawne o zgodność art. 8 ust. 2a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych z Konstytucją RP. Trybunał Konstytucyjny nie udzielił wprawdzie odpowiedzi na to pytanie i umorzył postępowanie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku (postanowienie z 8 marca 2011 r., sygn. akt P 33/10), jednak w uzasadnieniu tego postanowienia, powołując się dodatkowo na wyrok TK z 13 marca 2007 r. (sygn. akt K 8/07, OTK ZU, nr 3/A/2007, poz. 26), wskazał, że:

(...) w wypadku niejednoznaczności przepisów lub wewnętrznych sprzeczności występujących w systemie prawa (pozioma sprzeczność przepisów) organy stosujące prawo (stające wobec dylematu, który z kolidujących przepisów zastosować) muszą w drodze interpretacji same usunąć istniejące kolizje (...).

Tym samym to na sądach orzekających spoczywa ciężar interpretacji przepisu art. 8 ust. 2a i jego relacji do innych obowiązujących przepisów prawnych.

Mimo że celem wprowadzenia omawianego przepisu do systemu ubezpieczeń społecznych było zapobieżenie powielania umów w celu obejścia przepisów o ubezpieczeniu społecznym i zasadniczo cel ten powinien mieć decydujące znaczenie przy interpretacji tego przepisu, jednak nie bez znaczenia pozostaje okoliczność, że norma zawarta w tym przepisie dotyczy wyłącznie prawa ubezpieczeń społecznych i nie rozciąga się na prawo pracy, dlatego bez znaczenia dla jej zastosowania pozostaje charakter lub rodzaj dodatkowej umowy.

UWAGA!

W rozumieniu ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych za pracownika należy uznać osobę wykonującą pracę na podstawie umowy cywilnoprawnej zawartej z pracodawcą lub osobę wykonującą pracę na podstawie umowy cywilnoprawnej zawartej z podmiotem trzecim, ale na rzecz pracodawcy, i to bez względu na charakter lub rodzaj tej dodatkowej umowy. Osoby takie podlegają z tytułu tych dodatkowych umów obowiązkowemu ubezpieczeniu na podstawie art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.

2. Wykonywanie pracy na rzecz pracodawcy na podstawie umowy zawartej z podmiotem trzecim

Pracodawca, którego pracownik wykonuje na jego rzecz pracę w ramach umowy cywilnoprawnej, choćby zawartej z podmiotem trzecim, jest płatnikiem składek na ubezpieczenie społeczne (m.in. wyrok SN z 2 września 2009 r., sygn. akt II UZP 6/09; wyrok SN z 22 lutego 2010 r., sygn. akt I UK 259/09; wyrok SA w Katowicach z 13 kwietnia 2010 r., sygn. akt III AUa 437/10).

Dla powstania obowiązku ubezpieczeniowego w świetle omawianego przepisu konieczne jest, aby beneficjentem pracy był zawsze pracodawca (podmiot, z którym osoba wykonująca pracę na podstawie umowy cywilnoprawnej pozostaje jednocześnie w stosunku pracy). Oznacza to, że praca w ramach umowy cywilnoprawnej powinna być wykonywana faktycznie dla pracodawcy, który wyłącznie wykorzystuje rezultat tej pracy.

Użyty przez ustawodawcę zwrot "na rzecz pracodawcy" nie jest jednak do końca jednoznaczny. W praktyce i orzecznictwie przyjmuje się, że przy interpretacji tego zwrotu należy mieć na względzie cel i funkcję regulacji zawartej w art. 8 ust. 2a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Tym samym określenie "na rzecz pracodawcy" może oznaczać to samo co "w interesie pracodawcy" lub "dla pracodawcy, który korzysta z efektu pracy".

Finalnie to pracodawca musi być rzeczywistym beneficjentem pracy świadczonej przez pracownika-zleceniobiorcę, bez względu na to, czy w trakcie wykonywania tej pracy pracownik pozostawał pod faktycznym kierownictwem pracodawcy i czy korzystał z jego majątku (m.in. wyrok SA w Krakowie z 13 lutego 2013 r., sygn. akt III AUa 1142/12).

Pracodawca na podstawie umowy o podwykonawstwo przejmuje w ostatecznym rozrachunku rezultat pracy wykonanej na rzecz zleceniodawcy, a następuje to w wyniku zawarcia umowy cywilnoprawnej przez pracownika z osobą trzecią oraz w wyniku zawarcia umowy cywilnoprawnej między pracodawcą a zleceniodawcą (podmiotem trzecim) (m.in. wyrok SA w Gdańsku z 17 października 2012 r., sygn. akt III AUa 1179/12).

Schemat. Umowy cywilnoprawne z podmiotem trzecim

PRZYKŁAD

Firma "Pracownia RETRO" Sp. z o.o. zajmuje się renowacją starych mebli i produkcją mebli stylizowanych. Paweł K. oraz Zbigniew M. są zatrudnieni w tej spółce na podstawie umów o pracę na czas nieokreślony w pełnym wymiarze czasu pracy. Do ich obowiązków należy obsługa maszyn konserwatorskich.

Jednocześnie po godzinach swojej pracy Paweł K. oraz Zbigniew M. w ramach umów zlecenia zawartych z firmą "Zabytkowy Kredens" Sp. z o.o. wykonują prace stolarskie (oczyszczanie, szlifowanie, wypełnianie ubytków, malowanie mebli).

Spółka "Pracownia RETRO" ze względu na znaczne zamówienie od jednego z zagranicznych kontrahentów na odrestaurowanie francuskich mebli i kompleksowe umeblowanie nowego hotelu antykami i swoje ograniczone możliwości przerobowe zawarła umowę cywilnoprawną z zewnętrzną firmą "Zabytkowy Kredens" Sp. z o.o., której przedmiotem było pozyskanie i odrestaurowanie 300 identycznych krzeseł w stylu Ludwika Filipa, z wykorzystaniem materiałów znajdujących się w "Pracowni RETRO".

Paweł K. oraz Zbigniew M. po godzinach swojej pracy oraz w soboty, a także kilka innych osób niezwiązanych stosunkiem pracy ze spółką "Pracownia RETRO", przez okres trzech miesięcy pozyskali pożądane krzesła oraz pracowali przy ich renowacji.

Dla spółki "Zabytkowy Kredens" beneficjum z pracy stanowi zysk ekonomiczny wynikający ze świadczenia pracy przez Pawła K oraz Zbigniewa M.

Spółka "Pracownia RETRO" korzysta z usług świadczonych przez spółkę "Zabytkowy Kredens", a spółka "Zabytkowy Kredens" odnosi zysk z pracy Pawła K., Zbigniewa M. i innych osób, świadczonej w ramach zawartych przez nich umów cywilnoprawnych. Dla spółki "Pracownia RETRO" wymierną wartość stanowić będzie kompleksowa usługa świadczona przez firmę "Zabytkowy Kredens" (tj. pozyskanie i odrestaurowanie 300 krzeseł w stylu Ludwika Filipa), a nie jednostkowe prace świadczone przez Pawła K. i Zbigniewa M. W omawianym przypadku trudno uznać, że spółka "Pracownia RETRO" korzystająca z fizycznego rezultatu pracy jest beneficjentem pracy wykonanej przez Pawła K. i Zbigniewa M. w ramach umów zawartych przez nich ze spółką "Zabytkowy Kredens".

3. Zasady pobierania składek od umów objętych przepisem zawartym w art. 8 ust. 2a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych

W stosunku do pracownika płatnikiem składek jest pracodawca. W przypadku ubezpieczonych, do których odnosi się art. 8 ust. 2a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, w podstawie wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe uwzględnia się również przychód z tytułu umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia albo umowy o dzieło.

Oznacza to, że pracodawca, ustalając podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne z tytułu stosunku pracy, powinien zsumować wynagrodzenie z umowy cywilnoprawnej z wynagrodzeniem ze stosunku pracy (m.in. postanowienie SN z 11 grudnia 2012 r., sygn. akt I UK 473/12). Prawidłowe zaś wyliczenie przez pracodawcę wysokości należnych składek na ubezpieczenie społeczne wymaga precyzyjnego ustalenia podstawy wymiaru składek. Tymczasem ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych nie zawiera żadnych mechanizmów pozwalających pracodawcy zdobyć od podmiotu trzeciego informacje na temat wysokości przychodu uzyskiwanego przez pracowników w ramach zawartych przez nich umów z podmiotem trzecim. Utrudnia to znacznie pracodawcy - płatnikowi składek - wywiązanie się z obowiązku naliczenia i odprowadzenia składek. Pracodawca, mimo dochowania należytej staranności, nie ma prawnych możliwości ani prawnych podstaw wywiązania się z obowiązków spoczywających na nim jako na płatniku składek. Nie ma bowiem przepisu nakazującego kontrahentowi pracodawcy lub samemu pracownikowi ujawnienie wysokości wynagrodzenia uzyskanego w związku z realizacją umowy cywilnoprawnej. Informacja taka stanowi tajemnicę przedsiębiorstwa w rozumieniu ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.

Ponadto rozliczanie przez pracodawcę wynagrodzenia uzyskanego przez pracownika w ramach umowy cywilnoprawnej zawartej z podmiotem trzecim jest ryzykowne z uwagi na brak uregulowania kwestii możliwości zakwestionowania wysokości wynagrodzenia zsumowanego ze stosunku pracy i ze stosunku cywilnoprawnego.

UWAGA!

Nawet gdyby pracodawcy udało się uzyskać od podmiotu trzeciego informacje o realizacji umowy cywilnoprawnej, zasadniczo doszłoby wówczas do naruszenia przepisów ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji i ustawy o ochronie danych osobowych.

PODSTAWA PRAWNA:

● art. 4 pkt 2 lit. a), art. 6 ust. 1 pkt 1, art. 8 ust. 1 i 2a, art. 9 ust. 1, art. 18 ust. 1a ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych - j.t. Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585; ost.zm. Dz.U. z 2013 r. poz. 983

● art. 32, art. 65 ust. 1 Konstytucji RP

● ustawa z 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych - j.t. Dz.U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926, z późn. zm.

Emilia Bartkowiak

radca prawny