19/2014, data dodania: 25.09.2014 ZUS ma prawo kwestionować umowy o dzieło u płatników składek
Jeżeli w wyniku przeprowadzonej przez ZUS kontroli bądź postępowania wyjaśniającego okaże się, że płatnik zawarł umowy o dzieło w celu obejścia prawa (aby uniknąć płacenia składek), ZUS ma prawo takie umowy zakwestionować. Umowy takie są kwalifikowane jako umowy zlecenia lub o świadczenie usług (do których zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia) i należy od nich odprowadzić składki do ZUS.
ZUS jako organ państwowy został zobowiązany do podejmowania działań w postaci kontroli lub postępowań wyjaśniających w każdej sprawie, w której stwierdzi nieprawidłowości popełnione przez płatnika składek w ustalaniu obowiązku ubezpieczeń społecznych (art. 68 ustawy systemowej). W przypadku sporu ZUS wydaje decyzję, od której płatnikowi przysługuje odwołanie do właściwego sądu pracy i ubezpieczeń społecznych.
Jak odróżnić umowę o dzieło od umowy zlecenia
W prawie polskim występuje zasada swobody umów, zgodnie z którą o charakterze prawnym umowy decydują strony umowy. Oznacza to, że strony, zawierając umowę, mogą jej treść kształtować według swobodnego uznania i zawrzeć taką umowę, jaka im odpowiada. Zasada ta nie ma jednak charakteru bezwzględnego, tzn. dokonując wyboru określonego rodzaju umowy, strony powinny przestrzegać zarówno przepisów Kodeksu cywilnego, jak i innych norm prawnych, w tym także zasad współżycia społecznego. Charakter prawny umowy określa jej treść oraz warunki i okoliczności towarzyszące jej wykonywaniu. Nazwa umowy nie może przesądzać o jej rodzaju. Zamiar zawarcia umowy o dzieło, a także jej świadome podpisanie nie mogą zmienić charakteru zatrudnienia zainicjowanego taką umową, jeśli wykazuje ono w przeważającym stopniu cechy innego stosunku prawnego. Zatem ważne jest zrozumienie, czym różnią się między sobą umowy o dzieło i umowy zlecenia albo umowy o świadczenie usług. Poniżej przedstawiamy definicje poszczególnych umów.
Rodzaje umów cywilnoprawnych
| Rodzaj umowy | Definicja |
| Umowa o dzieło | Przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia art. 627 Kodeksu cywilnego |
| Umowa zlecenia | Przez umowę zlecenia przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie art. 734 § 1 k.c. |
| Umowa o świadczenie usług | Do umów o świadczenie usług, które nie są uregulowane innymi przepisami, stosuje się odpowiednio przepisy o zleceniu (art. 750 k.c.). Dotyczą świadczenia czynności faktycznych, a nie prawnych |
Płatnik, zawierając umowę cywilnoprawną, powinien sprawdzić wszystkie elementy umowy świadczące o jej charakterze. Od prawidłowego ustalenia rodzaju umowy zależy bowiem, czy podlega ona oskładkowaniu, czy nie. Płatnik może również sprawdzić w ten sposób zawarte wcześniej umowy o dzieło. Jeśli okaże się, że zamiast dzieła powinna być jednak zawarta umowa zlecenia, to płatnik we własnym zakresie powinien złożyć stosowną dokumentację do ZUS oraz opłacić należne składki wraz z odsetkami.
Różnice pomiędzy umowami
| Lp. | Elementy umowy/charakter stosunku prawnego | Umowa o dzieło | Umowa zlecenia/umowa o świadczenie usług |
| 1) | Przedmiot umowy | Konkretny, zindywidualizowany rezultat | Staranne działanie, rezultat może być z góry określony, ale nie musi |
| 2) | Charakter umowy | Jednorazowy | Powtarzalny / ciągły |
| 3) | Odpowiedzialność | Odpowiedzialność za rezultat, wynik końcowy dzieła (efekt) | Odpowiedzialność za należyte i staranne wykonywanie umowy, a nie wynik końcowy |
| 4) | Wynagrodzenie | Zależy od wykonanego dzieła. Zawsze musi wystąpić. Zazwyczaj wypłacane jest z dołu. Przyjmujący zamówienie może żądać zwrotu nakładów | Zależy od wykonywanych czynności. Umowa może być nieodpłatna |
| 5) | Kto może wykonywać umowę | Przyjmujący zamówienie nie musi jej osobiście wykonywać, chyba że co innego spisano w umowie | Umowa może być wykonana przez zleceniobiorcę albo osobę trzecią (jeżeli przewiduje to umowa) |
PRZYKŁAD
Spółka Budowlana s.j. zamierza powierzyć wykonanie jednorazowego księgowego bilansu rocznego dyplomowanej księgowej. Na tę okoliczność planuje zawrzeć umowę o dzieło. Umowa ta, której przedmiotem jest staranne wykonywanie czynności typowych dla usług świadczonych przez księgowych, powinna mieć formę umowy o świadczenie usług lub umowy zlecenia.
PRZYKŁAD
Restauracja Pod Orłem sp. z o.o. zamierza zawrzeć umowę na wykonanie renowacji i stworzenie nowego projektu wnętrza w salach jadalnych i kuchni restauracji. W tym przypadku można zawrzeć z wykonawcą umowę o dzieło.
PRZYKŁAD
Filip M., będący emerytem, został zatrudniony przez Spółdzielnię Mieszkaniową w Otwocku na podstawie umowy o dzieło. Przedmiotem umowy było umycie okien w 2 blokach mieszkalnych. Na mycie okien czy sprzątanie będące czynnościami należytej staranności powinna być zawarta umowa o świadczenie usług, bo w ich wyniku nie powstaje unikalne, zindywidualizowane dzieło. W przypadku kontroli ZUS spółdzielnia może zostać wezwana do zgłoszenia do ubezpieczeń i opłacenia składek za Filipa M.
Przykłady orzecznictwa dotyczącego warunków zawierania umów zlecenia i o dzieło
| Data i sygnatura akt | Tezy z orzeczenia |
| Wyrok SA w Gdańsku z 6 grudnia 2013 r., sygn. akt III AUa 522/13 | (...) wykonanie dzieła oznacza określony proces pracy lub twórczości o możliwym do wskazania momencie początkowym i końcowym, którego celem jest doprowadzenie do efektu ustalonego przez strony w momencie zawierania umowy. Jako że umowa o dzieło jest umową o "rezultat usługi" - co jest podstawową cechą odróżniającą ją od umowy o pracę oraz od umowy zlecenia - konieczne jest, aby działania przyjmującego zamówienie doprowadziły w przyszłości do konkretnego, indywidualnie oznaczonego rezultatu - w postaci materialnej bądź niematerialnej. Z okoliczności faktycznych niniejszej sprawy wynika, iż przedmiotem (...) umowy zatytułowanej "umowa o dzieło" było: wysprzątanie budynków - pomieszczeń wspólnego użytkowania i urządzeń budynków (pralnie, suszarnie, klatki schodowe), wymycie lamperii, okien i drzwi do budynków, codzienne wysprzątanie i odśnieżenie powierzchni utwardzonej terenów przynależnych do budynków (chodniki, jezdnie osiedlowe, podwórka), codzienne wysprzątanie powierzchni nieutwardzonych (trawniki, place zabaw, podwórka) (...) nie miały (...) charakteru umów o dzieło. |
| Wyrok SN z 4 lipca 2013 r., sygn. akt II UK 402/12 | Jeżeli przedmiotem umowy jest przeprowadzenie wykładów z rachunkowości i analizy ekonomicznej, to treścią tej umowy nie jest osiągnięcie materialnego rezultatu, czy też pomyślnego wyniku podejmowanych czynności, bo przy tego rodzaju usługach nie jest to możliwe. Przyjmująca zamówienie zobowiązuje się jedynie do starannego przeprowadzenia wszystkich czynności niezbędnych do przeprowadzenia wykładów, nie przyjmując na siebie odpowiedzialności za ich rezultat. Takiemu zobowiązaniu nie można przypisać cech (essentialia negotii) umowy o dzieło, a oczekiwania stron towarzyszące zawieraniu i wykonywaniu umów nazywanych przez nich umowami o dzieło mogą się zrealizować wyłącznie jako elementy innej umowy - umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, regulowane w art. 750 k.c. (...) |
| Wyrok SA we Wrocławiu z 6 czerwca 2012 r., sygn. akt III AUa 377/12 | Brak rezultatu wykonywanej czynności w (...) umowie decyduje, iż umowa winna być zakwalifikowana jako umowa o świadczenie usług, do której znajdują zastosowanie przepisy o zleceniu w rozumieniu art. 750 k.c. (...) |
| Wyrok SA we Wrocławiu z 30 sierpnia 2012 r., sygn. akt III AUa 394/12 | W przypadku przeprowadzenia cyklu wykładów/zajęć dydaktycznych nie występuje żaden rezultat ucieleśniony w jakiejkolwiek postaci. Jest to wyłącznie staranne działanie wykonawcy umowy, który stosownie do posiadanej wiedzy ma ją przekazać uczniom. Ponadto rzeczą typową dla każdego etapu edukacji jest przygotowanie przez nauczyciela programu, konspektu, materiałów, w oparciu o które realizuje on program nauczania. Czynności te, nawet jeśli zostaną zmaterializowane na piśmie czy nośniku elektronicznym (prezentacja multimedialna), nie mogą, zdaniem Sądu Apelacyjnego, być utożsamiane z dziełem, którego dotyczy umowa, bowiem ta dotyczyła przeprowadzenia zajęć. (...) |
Obowiązek ubezpieczeń w przypadku umów cywilnoprawnych
Osoby wykonujące pracę w ramach umów cywilnoprawnych (umowy agencyjnej, umowy zlecenia, innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia) podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym oraz wypadkowemu, od dnia oznaczonego w umowie jako dzień rozpoczęcia jej wykonywania do dnia rozwiązania lub wygaśnięcia tej umowy (art. 6 ust. 1 pkt 4, art. 12 ust. 1, art. 13 pkt 2 ustawy systemowej). Chyba że zachodzą okoliczności wyłączające ten obowiązek, tj.:
● zlecenie zostało zawarte z osobą mającą tytuł do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych wyłączających, np. będącą pracownikiem zatrudnionym w pełnym wymiarze czasu pracy, i nie jest świadczone na rzecz jej pracodawcy (art. 9 ustawy systemowej),
● zlecenie zostało zawarte ze studentem lub uczniem, który nie ukończył 26 lat (art. 6 ust. 4 ustawy systemowej).
PRZYKŁAD
Cyprian W., 20-letni student II roku plastyki, zobowiązał się w ramach umowy o dzieło zawartej ze Szkołą Podstawową w Ciechanowie do wykonania kilku prac plastycznych (szkice, akwarele, modele) potrzebnych na zajęcia szkolne. Z racji wykonywania tej umowy zamawiający nie zgłasza Cypriana W. do ubezpieczeń ani obowiązkowo, ani dobrowolnie. Cyprian W. nie jest też zatrudniony w szkole na umowę o pracę.
Zleceniobiorcy podlegają również dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu, jeśli zdecydują się do niego przystąpić (art. 11 ust. 2 ustawy systemowej). Obowiązkowe jest dla nich ubezpieczenie zdrowotne (art. 66 ust. 1 pkt 1 lit. e) ustawy zdrowotnej).
Osoby wykonujące pracę na podstawie umowy o dzieło nie podlegają tym ubezpieczeniom, z wyłączeniem osób, które wykonują pracę na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia albo umowy o dzieło, jeżeli umowę taką zawarły z pracodawcą, z którym pozostają w stosunku pracy, lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonują pracę na jego rzecz (art. 8 ust. 2a ustawy systemowej).
Natomiast osoby wykonujące pracę na umowę o dzieło nie podlegają obowiązkowi ubezpieczeń społecznych, pod warunkiem że nie zawrą takiej umowy z własnym pracodawcą lub nie będą świadczyły pracy na jego rzecz.
Postępowanie płatnika w przypadku zakwestionowania umów
W przypadku podważenia przez ZUS prawidłowości zawierania umów o dzieło płatnik ma obowiązek:
● ustalić obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i zdrowotne (lub tylko zdrowotne) od kwestionowanych umów cywilnoprawnych,
● zgłosić na druku ZUS ZUA/ZZA zleceniobiorców do ZUS,
● rozliczyć składki w poszczególnych miesiącach trwania umów,
● opłacić należne składki wraz z odsetkami,
● wyrejestrować umowy, które się zakończyły.
PRZYKŁAD
Z Martą U., absolwentką studiów informatycznych, została zawarta przez Liceum Ogólnokształcące w Wołominie umowa o dzieło na okres od 1 września do 31 grudnia 2014 r. Przedmiotem umowy jest przeprowadzenie cyklu zajęć z obsługi programów informatycznych. W każdym miesiącu Marta U. przeprowadzi 4 szkolenia. Wynagrodzenie będzie płatne z dołu za każdy miesiąc w wysokości 3500 zł. ZUS w ramach kontroli zakwestionował brak zgłoszenia tej osoby do ubezpieczeń społecznych jako zleceniobiorcy. Liceum złoży za zleceniobiorcę następujące druki ubezpieczeniowe:
● ZUS ZUA - zgłoszenie do obowiązkowych ubezpieczeń emerytalnego i rentowych oraz wypadkowego, a także zdrowotnego (Marta U. nie wyraziła woli przystąpienia do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego) z datą od 1.09.2014 r., wskazując kod tytułu ubezpieczenia 04 11 00 (Marta U. nie jest emerytką ani rencistką, nie posiada też orzeczenia o niepełnosprawności):
● ZUS RCA - za każdy miesiąc, wskazując jako podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne - 3500 zł, a na zdrowotne - 3105,90 zł (3500 zł - 341,60 zł - 52,50 zł):
● ZUS ZWUA - wyrejestrowanie z ubezpieczeń od 1.01.2015 r.:
Jeżeli płatnik nie zgadza się z ustaleniami kontroli, to ma prawo w ciągu 14 dni od otrzymania protokołu kontroli złożyć zastrzeżenia. Jeżeli natomiast ZUS tych zastrzeżeń nie uzna, płatnik występuje o wydanie decyzji. Wydaniem decyzji kończy się także postępowanie wyjaśniające. W obu przypadkach płatnik ma prawo złożyć odwołanie do właściwego sądu za pośrednictwem jednostki terenowej ZUS, która tę decyzję wydała w terminie miesiąca od jej doręczenia. Złożenie takiego odwołania nie zwalnia płatnika od wykonania zaleceń z kontroli lub powstających w toku postępowania wyjaśniającego. Dlatego płatnik powinien złożyć dokumenty zgłoszeniowe i rozliczeniowe, a także opłacić należne składki. Natomiast po wygraniu sprawy w sądzie skoryguje wcześniej złożone dokumenty, a powstałą z tego tytułu nadpłatę może zaliczyć w ciężar bieżących należności lub wystąpić z pismem do ZUS o jej zwrot.
PODSTAWA PRAWNA:
● art. 6 ust. 1 pkt 4, ust. 4, art. 8 ust. 2a, art. 9, art. 11 ust. 2, art. 12 ust. 1, art. 13 pkt 2, art. 83, 86 i 91 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych - j.t. Dz.U. z 2013 r., poz. 1442; ost.zm. Dz.U. z 2014 r., poz. 1161
● art. 66 ust. 1 pkt 1 lit. e) ustawy z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych - j.t. Dz.U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027; ost.zm. Dz.U. z 2014 r., poz. 1188
● załącznik nr 1, 3, 5, 12, 13 i 15 do rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 23 października 2009 r. w sprawie określenia wzorów zgłoszeń do ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego, imiennych raportów miesięcznych i imiennych raportów miesięcznych korygujących, zgłoszeń płatnika, deklaracji rozliczeniowych i deklaracji rozliczeniowych korygujących, zgłoszeń danych o pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze oraz innych dokumentów - Dz.U. z 2009 r. Nr 186, poz. 1444; ost.zm. Dz.U. z 2013 r., poz. 1101
Andrzej Okułowicz
ekspert i praktyk, prawnik, od 14 lat zajmujący się prawem ubezpieczeń społecznych
