PROBLEM

RADA

Mają Państwo szansę odzyskać wypłaconą kwotę. Jeśli spadkobiercy zmarłego pracownika nie będą chcieli dobrowolnie dokonać jej zwrotu, mogą Państwo wnieść pozew do sądu o zwrot świadczenia. Należy jednak liczyć się z tym, że proces sądowy może zakończyć się dla Państwa niepowodzeniem. Szczegóły w uzasadnieniu.

UZASADNIENIE

Nie ulega wątpliwości, że świadczenie urlopowe, które zostało wypłacone Państwa pracownikowi jest nienależne. Nabycie prawa do świadczenia urlopowego następuje bowiem w dniu poprzedzającym rozpoczęcie korzystania z urlopu obejmującego co najmniej 14 dni kalendarzowych, co w przypadku Państwa pracownika nie nastąpiło. Ponieważ pracownik nie wykorzystał planowanego urlopu wypoczynkowego, nie było podstaw do wypłaty świadczenia. Pracownik niezdolny do pracy z powodu choroby nie mógł bowiem korzystać z urlopu, a za czas nieobecności otrzymał wynagrodzenie chorobowe i zasiłek. Przez wypłatę świadczenia urlopowego, które stało się w całości nienależne, pracownik stał się bezpodstawnie wzbogacony.

Wyłącznie fakt przekazania kwoty nienależnej nie przesądza jeszcze o obowiązku jej zwrotu. To pracodawca podejmuje decyzję, czy chce otrzymać zwrot świadczenia. Jeżeli świadczenie urlopowe zostało przelane na konto osobiste pracownika i pozostało niewykorzystane przez niego do chwili jego śmierci, co jednocześnie oznacza dzień otwarcia spadku, sytuacja z wyegzekwowaniem nienależnego świadczenia będzie łatwiejsza. W takim bowiem przypadku rozpatrzeniu będzie podlegała odpowiedzialność spadkobierców zmarłego pracownika. Sytuacja pracodawcy będzie trudniejsza, jeżeli świadczenie urlopowe zostało zużyte przez pracownika przed jego śmiercią lub przez inne osoby. Wówczas nie występuje stan bezpodstawnego wzbogacenia, który jest podstawą do zwrotu świadczenia. Wykorzystanie środków, będące podstawą oddalenia powództwa, musi mieć jednak charakter konsumpcyjny.

PRZYKŁAD

Mariusz J. otrzymał świadczenie urlopowe 28 czerwca br. Za uzyskane pieniądze od razu opłacił 2-tygodniowe wczasy, które miał rozpocząć 2 lipca br. Przed wyjazdem Mariusz J. zachorował i musiał zrezygnować z urlopu. Wyjazd nie był ubezpieczony. Pracownik ani jego rodzina nie otrzymali zwrotu pieniędzy. Świadczenie urlopowe należy uznać za wykorzystane w całości. Gdyby natomiast za uzyskaną kwotę pracownik kupił telewizor, nie byłoby mowy o zużyciu uzyskanej kwoty i możliwe byłoby dochodzenie jej zwrotu od zatrudnionego.

Wykorzystanie świadczenia przez pracownika przed rozpoczęciem urlopu jest łatwe do oceny. Nie można bowiem w omawianym przypadku stwierdzić, że pracownik musiał liczyć się z obowiązkiem zwrotu wypłaconej kwoty, gdyż nie wiedział, że nie skorzysta z urlopu. Trudniejsza będzie sytuacja, gdy świadczenie zostało zużyte przez inne osoby posiadające upoważnienie do rachunku bankowego pracownika. Orzecznictwo Sądu Najwyższego dotyczące zwrotu nadpłaconego wynagrodzenia nie będzie raczej przydatne do oceny takiego przypadku, ponieważ zużycie tych kwot, nawet na potrzeby pracownika, nastąpiło najprawdopodobniej bez świadomości pochodzenia pieniędzy u osób pobierających wynagrodzenie z rachunku i niekoniecznie za wiedzą czy świadomością pracownika. Trudno w takiej sytuacji mówić o liczeniu się z obowiązkiem zwrotu zarówno przez pracownika, jak i osoby, które wydały świadczenie, a tylko taki argument pracodawca mógłby przedstawić, gdy zostanie postawiony zarzut zużycia przekazanego świadczenia. Poza tym osobami, które wykorzystały świadczenie, niekoniecznie muszą być spadkobiercy pracownika.

Prawa majątkowe po zmarłym pracowniku ze stosunku pracy przechodzą po jego śmierci w równych częściach na małżonka oraz inne osoby spełniające warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej w myśl przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. W razie braku takich osób prawa te wchodzą do spadku. Mimo takiej regulacji, nie ulega wątpliwości, że do spadku wchodzą także obowiązki zmarłego, z wyjątkiem tych, które są ściśle związane z osobą zmarłego pracownika (art. 922 § 2 Kodeksu cywilnego).

Nie budzi kontrowersji fakt, że obowiązek zwrotu nadpłaconego świadczenia, w tym urlopowego, spoczywa na zmarłym pracowniku, a tym samym stanowi dług spadkowy. Odrębna regulacja przewidziana w art. 63¹ Kodeksu pracy powoduje jednak, że możliwa jest sytuacja, w której inne osoby będą uprawnione do niewypłaconych świadczeń po zmarłym pracowniku, a inne będą odpowiadały za jego zobowiązania. W kontekście nadpłaconego świadczenia urlopowego ma to szczególne znaczenie. Jednym ze świadczeń, których mogą domagać się osoby uprawnione na podstawie art. 63¹ Kodeksu pracy, jest ekwiwalent za urlop wypoczynkowy po zmarłym pracowniku. O tym, że przepis art. 171 § 1 Kodeksu pracy przewidujący prawo do ekwiwalentu za urlop wypoczynkowy ma zastosowanie także w tej sytuacji, gdyż śmierć pracownika powoduje wygaśnięcie stosunku pracy, przesądził Sąd Najwyższy (uchwała z 13 maja 1994 r., I PZP 23/94, OSNP 1994/5/81). Jeśli osoby uprawnione do opisanych wyżej lub innych świadczeń po pracowniku są jednocześnie jego spadkobiercami, najprostszym rozwiązaniem jest zaproponowanie im przez pracodawcę potrącenia nienależnie wypłaconych pracownikowi kwot z należności przysługujących tym osobom. Pamiętać bowiem należy, że nie budzi kontrowersji fakt, że pracodawca przy braku dobrowolnej zapłaty długu przez pracownika nie może samodzielnie egzekwować wierzytelności wynikającej nawet z tytułu wykonawczego. Pracodawca nie może tym bardziej potrącić swojej wierzytelności z wynagrodzenia pracownika bez tytułu wykonawczego także wtedy, gdy ma ono zostać wypłacone jego małżonkowi lub członkom rodziny. Przyjmuje się bowiem, że świadczenie urlopowe podlega ochronie takiej jak wynagrodzenie za pracę, choć ściślej rzecz ujmując nim nie jest.

WAŻNE!

Świadczenie urlopowe podlega ochronie przed potrąceniami takiej jak wynagrodzenie za pracę.

Jeśli uprawnieni do świadczeń po pracowniku wyrażą zgodę na potrącenie, cała procedura zakończy się w ten sposób, że pracodawca wypłaci przysługującą im kwotę pomniejszoną o świadczenie nienależnie wypłacone wcześniej pracownikowi.

PRZYKŁAD

Małżonek pracownicy jest jej jedynym spadkobiercą. Pracodawca wypłacił z góry należne pracownicy świadczenie urlopowe przed jej śmiercią w wysokości 1093,93 zł. Jednocześnie powinien przekazać małżonkowi, jako uprawnionemu z art. 63¹ Kodeksu pracy, kwotę 1095 zł z tytułu ekwiwalentu za urlop wypoczynkowy. Nie doszło do zużycia kwoty nienależnie przekazanej i małżonek po wezwaniu pracodawcy musi się liczyć z obowiązkiem zwrotu tej kwoty. Małżonek pracownicy nie zgadza się jednak na dokonanie potrącenia. Pracodawca musi wypłacić niezwłocznie po śmierci pracownicy kwotę 1095 zł jej małżonkowi w myśl art. 63¹ Kodeksu pracy. Dopiero po uprawomocnieniu się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku pracodawca będzie mógł dochodzić od małżonka pracownicy kwoty 1093,93 zł z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia.

W innym przypadku pracodawca powinien wezwać spadkobierców pracownika do dobrowolnego spełnienia świadczenia przez zwrot wypłaconej kwoty (co będzie miało znaczenie w kontekście liczenia się z obowiązkiem jej zwrotu) i jeśli to wezwanie nie okaże się skuteczne - wnieść pozew do sądu pracy (a nie sądu cywilnego). Pozwanymi w sprawie będą spadkobiercy pracownika. W konkretnych przypadkach, np. gdy dochodzi do dziedziczenia testamentowego, mogą to być inne osoby niż te, którym pracodawca wypłacał świadczenia po śmierci pracownika. W związku z tym krąg osób pozwanych pracodawca powinien ustalić na podstawie prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku po pracowniku, gdyż dopiero z niego wynika domniemanie prawne, że spadkobiercami (w określonych częściach) są osoby w nim wymienione. Jeśli takie postępowanie nie zostało przeprowadzone, pracodawca będąc wierzycielem może sam je wcześniej zainicjować, mając w tym interes prawny. Przedmiotem powództwa będzie kwota, o jaką spadkobiercy bezpodstawnie wzbogacili się, a podstawą prawną dochodzonego roszczenia - art. 410 § 1 Kodeksu cywilnego w zw. z art. 405 Kodeksu cywilnego, w zw. z art. 300 Kodeksu pracy. Poszczególnych spadkobierców należy pozwać o kwoty proporcjonalne do wielkości ich udziałów w spadku.

Pozytywne rozstrzygnięcie takiego procesu nie jest dla pracodawcy pewne, ponieważ spadkobiercy mogą bronić się zarzutem, że wydali świadczenie nienależnie wypłacone zmarłemu pracownikowi. Skoro w omawianym przypadku od wypłacenia świadczenia na rzecz pracownika do jego śmierci minęły 3 miesiące, uwzględnienie takiego zarzutu będzie bardzo prawdopodobne, a gdyby świadczenie urlopowe było wypłacone pracownikowi w gotówce - nawet pewne. Nie można także wykluczyć sytuacji, że spadkobiercy odrzucą spadek z powodu ciążących na spadkodawcy licznych zobowiązaniach. Próby dochodzenia należności od dalszych spadkobierców, szczególnie gdy dojdzie do dziedziczenia przez gminę, będą z reguły bezcelowe z uwagi na ograniczenia jej odpowiedzialności za długi spadkowe do stanu czynnego spadku, które i tak ostatecznie nie pozwoli wyegzekwować zasądzonego świadczenia.

Najlepszym sposobem na odzyskanie nienależnie wypłaconego pracownikowi świadczenia jest uzyskanie zgody na potrącenie tej należności ze świadczeń, do których pracownik miał prawo. Próba wyegzekwowania świadczenia od spadkobierców może być nie tylko żmudna, ale i zakończyć się niepowodzeniem pracodawcy.

● art. 63¹, art. 171, art. 300 Kodeksu pracy,

● art. 476, art. 922 Kodeksu postępowania cywilnego,

● art. 405-410 Kodeksu cywilnego.

Rafał Krawczyk

sędzia Sądu Okręgowego w Toruniu