Postępowanie z należnościami cywilnoprawnymi oraz niepodatkowymi należnościami budżetowymi o charakterze publicznoprawnym po zmianach

Zasady postępowania w jednostkach sektora finansów publicznych z należnościami cywilnoprawnymi uregulowane są przepisami ustawy z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (dalej: uofp) - dział I, rozdział 5. Zasady gospodarowania środkami publicznymi. W sektorze finansów publicznych występują dwa rodzaje należności:

• publicznoprawne, do których należą m.in. podatki, opłaty (powstają wprost z przepisów ustaw),
• cywilnoprawne (powstają m.in. w wyniku zawartych umów cywilnoprawnych).

W rozumieniu potocznym, należności są to wynikłe z przeszłych zdarzeń uprawnienia podmiotu do otrzymania określonego świadczenia pieniężnego lub rzeczowego od innych podmiotów. Są one wynikiem działalności jednostki sektora finansów publicznych.

Należności cywilnoprawne

Przepisy ustawy o finansach publicznych nie definiują pojęcia należności cywilnoprawnych. Należy przyjąć, że są to należności wynikające ze stosunków cywilnoprawnych, takich jak umowy cywilnoprawne, kreujące należności, i zobowiązania cywilnoprawne. Do należności takich należą m.in.:

• opłaty za użytkowanie wieczyste gruntu,
• czynsze dzierżawne,
• opłaty za najem lokalu,
• inne czynsze, należności z faktur za towar czy usługi (np. z tytułu opłat za wodę, energię, media) oraz pozostałe wynikające z umów cywilnoprawnych.

Dochodzenie i egzekwowanie takich należności pozostaje w sferze regulacji ustawy z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (dalej: k.c.) i ustawy z 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego.

 

Sposób postępowania z należnościami cywilnoprawnymi obejmuje:

1.  możliwość umarzania ich w całości albo w części (pozbawienie jednostki sektora finansów publicznych faktycznego dochodu),
2.  odroczenie lub rozłożenie na raty spłaty takich zobowiązań (przesunięcie zapłaty w czasie).

Istotną cechą powstania należności cywilnoprawnych jest istnienie dwóch stron zobowiązania oraz samego zobowiązania, które wynika ze stosunku cywilnoprawnego. Te dwie strony zobowiązania to wierzyciel, którym w tym wypadku są jednostka sektora finansów publicznych oraz dłużnik, którym jest inny podmiot. Zobowiązanie takie powoduje powstanie należności cywilnoprawnej. W odniesieniu do finansów publicznych należność przybiera formę świadczenia pieniężnego, którego powstanie, zapłata czy umorzenie rodzi określone skutki finansowe i księgowe.

 

Słowniczek

Wierzyciel - jednostka sektora finansów publicznych, np. JST, lub jej jednostki podległe.

Dłużnik - osoba fizyczna, osoba prawna, jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej.

 

ZAPAMIĘTAJ!

Przedmiotem postępowania jest udzielenie wskazanym wierzycielom ulg w spłacie należności cywilnoprawnych.

 

1.1. Umarzanie należności cywilnoprawnych

Umorzenie należności cywilnoprawnej powoduje faktycznie utratę części zaplanowanych dochodów. Umorzenie powinno więc uwzględniać interes finansowy jednostki sektora finansów publicznych, który jest faktycznie interesem publicznym.

W ujęciu praktycznym, w przypadku gdy - jak wskazano wcześniej, pomiędzy stronami (wierzycielem i dłużnikiem) istnieje zobowiązanie rodzące konieczność zapłaty pewnego świadczenia finansowego, umorzenie takiej należności pozbawia podmiot uprawniony profitów finansowych z tego świadczenia. Skutek finansowy takiego umorzenia to pozbawienie wierzyciela dochodu, zysku, wpływu, co powoduje konieczność zbilansowania powstałego "uszczerbku" finansowego.

Umorzenie należności może zostać dokonane po terminie jej wymagalności, tznj. gdy "nastąpi" termin zapłaty danego zobowiązania. Formalnie jednak ustawa o finansach publicznych nie wskazuje terminu, kiedy może dojść do umorzenia należności.

 

1.2. Organy uprawnione do umarzania, odraczania terminów lub rozkładania na raty spłat należności cywilnoprawnych

Do umarzania, odraczania terminów lub rozkładania na raty spłat należności cywilnoprawnych uprawnione są podmioty wskazane w art. 58 uofp:

• Minister Finansów - do podejmowania powyższych działań w odniesieniu do należności Skarbu Państwa wynikających ze stosunków prawnych, w zakresie których jest on właściwy;
• wojewoda - do umarzania, odraczania terminów lub rozkładania na raty spłat należności Skarbu Państwa wynikających z realizowanych przez wojewodę zadań z zakresu wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa;
• kierownik państwowej jednostki budżetowej - w odniesieniu do pozostałych należności przypadających tej jednostce budżetowej, jeżeli wartość należności głównej nie przekracza kwoty 40 000 zł;
• dysponent państwowego funduszu celowego w odniesieniu do należności tego funduszu; dysponent części budżetowej może to uczynić także w pozostałych przypadkach.

 

Zgodnie więc z brzmieniem nowego art. 58 ust. 1 pkt 1a uofp, to wojewoda jest organem uprawnionym do:

• umarzania,
• odraczania terminów,
• rozkładania na raty spłat należności cywilnoprawnych

- w odniesieniu do należności wynikających ze zrealizowanych przez niego zadań w zakresie wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa. Stanowi to bezpośrednio dostosowanie przepisów uofp do innych regulacji prawnych, a mianowicie do art. 35 ustawy z 16 grudnia 2016 r. o zasadach zarządzania mieniem państwowym, który wskazuje, że wojewoda realizuje szereg zadań z zakresu uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa, m.in. dotyczących gospodarowania mieniem pozostałym po:

• zlikwidowanych państwowych jednostkach organizacyjnych lub spółkach z udziałem Skarbu Państwa,
• rozwiązanych bądź wygasłych umowach o oddanie przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania, przejętym przez Skarb Państwa z innych tytułów.

 

1.3. Uprawnienia samorządu terytorialnego

W przypadkach uzasadnionych ważnym interesem dłużnika lub interesem publicznym należności pieniężne mające charakter cywilnoprawny, przypadające jednostce samorządu terytorialnego lub jej jednostkom organizacyjnym wymienionym w art. 9 pkt 3, 4 i 13 uofp, mogą być umarzane, terminy ich spłaty mogą zostać odroczone lub płatność tych należności może zostać rozłożona na raty, na zasadach określonych przez organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego. Mamy tutaj do czynienia z upoważnieniem ustawowym do wydania stosownej uchwały określającej takie zasady. Organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego określa w takiej uchwale szczegółowe zasady, sposób i tryb udzielania ulg, warunki dopuszczalności pomocy publicznej w przypadkach, w których ulga stanowić będzie pomoc publiczną, oraz wskaże organ lub osobę uprawnione do udzielania tych ulg.

 

Do należności cywilnoprawnych powstałych w związku z realizacją zadań z zakresu administracji rządowej oraz innych zadań zleconych jednostkom samorządu terytorialnego ustawami stosuje się zasady dotyczące umarzania, odraczania terminów ich spłaty lub rozkładania na raty dotyczące wskazanych wyżej należności, z tym że uprawnienia kierownika państwowej jednostki budżetowej przysługują zarządowi jednostki samorządu terytorialnego.

 

POSTĘPOWANIE W SPRAWIE UMORZENIA NALEŻNOŚCI CYWILNOPRAWNYCH

ETAP 1 - Określenie przesłanek umorzenia należności cywilnoprawnych.

Zgodnie z art. 56 uofp, należności cywilnoprawne mogą być umarzane w całości, w stosunku do osób fizycznych, gdy osoba taka zmarła:

• nie pozostawiając żadnego majątku,
• pozostawiła majątek niepodlegający egzekucji na podstawie odrębnych przepisów,
• pozostawiła przedmioty codziennego użytku domowego, których łączna wartość nie przekracza kwoty 6000 zł.

W stosunku do osób prawnych możliwość umorzenia w całości istnieje, gdy została ona wykreślona z właściwego rejestru osób prawnych przy jednoczesnym braku majątku, z którego można by egzekwować należność, a odpowiedzialność z tytułu należności nie przechodzi z mocy prawa na osoby trzecie.

Ponadto przesłankami umorzenia w całości jest uzasadnione przypuszczenie, że w postępowaniu egzekucyjnym nie uzyska się kwoty wyższej od kosztów dochodzenia i egzekucji tej należności lub że postępowanie egzekucyjne okazało się nieskuteczne lub nastąpiła likwidacja jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej, oraz w przypadku gdy uzasadnia to interes publiczny.

Przepis nie wprowadza obligatoryjnej przesłanki umorzenia takich należności, a tylko i wyłącznie możliwość umorzenia, co oznacza, że od "decyzji" wierzyciela zależy, czy zrezygnuje z dochodzenia należności, a tym samym zwolni dłużnika z długu.

 

ZAPAMIĘTAJ!

Z dniem 28 kwietnia 2017 r. zrezygnowano z przesłanki ważnego interesu dłużnika.

 

Tylko i wyłącznie ww. przesłanki uzasadniają umorzenie należności cywilnoprawnych. Nie jest tutaj wymagany wniosek dłużnika.

 

W przypadku gdy oprócz dłużnika głównego są zobowiązane inne osoby, należności cywilnoprawne mogą zostać umorzone tylko wtedy, gdy warunki umorzenia są spełnione wobec wszystkich zobowiązanych.

Wskazuje to na swoistego rodzaju solidarną odpowiedzialność dłużników.

 

ETAP 2 - Uchwała w sprawie określenia szczegółowych zasad, sposobu i trybu umarzania, odraczania terminu spłaty oraz rozkładania na raty należności pieniężnych mających charakter cywilnoprawny. Szczegółowe zasady stosowania ulg w zakresie należności cywilnoprawnych.

Organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego może, w drodze uchwały, postanowić o stosowaniu z urzędu ulg w formie umarzania, odraczania terminów spłaty lub płatność tych należności i rozkładania na raty, w przypadku wystąpienia okoliczności takich, jak ważny interes dłużnika lub interes publiczny.

Szczegółowe zasady stosowania ulg w zakresie należności cywilnoprawnych powinny znaleźć się w wydanej na podstawie art. 59 ust. 2 i 3 uofp uchwale.

Uchwałę wydaje organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego, gdzie dodatkowo może postanowić o stosowaniu z urzędu ulg, o których mowa w art. 59 ust. 1 uofp, czyli umarzania, spłaty, odraczania lub rozkładania na raty należności cywilnoprawnych, w przypadku wystąpienia okoliczności wymienionych w art. 56 ust. 1 uofp.

 

Zgodnie z dyspozycją wskazanych przepisów, uchwała powinna zawierać zapisy dotyczące:

• szczegółowych zasad, sposobu i trybu umarzania, odraczania lub rozkładania na raty spłaty należności pieniężnych mających charakter cywilnoprawny, przypadających gminie lub jej jednostkom podległym,
• warunków dopuszczalności pomocy publicznej w przypadkach, w których ulga stanowić będzie pomoc publiczną,
• organu lub osób uprawnionych do udzielenia tych ulg.

 

Uchwała

Uchwała powinna zawierać doprecyzowanie zasad stosowania z urzędu ulg w formie umarzania, odraczania terminów spłaty lub płatności tych należności i rozkładania na raty, w przypadku wystąpienia okoliczności takich, jak ważny interes dłużnika lub interes publiczny.

W uchwale jest miejsce na doprecyzowanie kwestii wniosku dotyczącego formy umarzania, odraczania terminów spłaty lub płatności tych należności i rozkładania na raty należności cywilnoprawnych.

 

Pozostałe kwestie, które powinny znaleźć się w uchwale, to określenie spełnienia przesłanek do umorzenia, organów do tego właściwych czy przesłanek natychmiastowej wymagalności należności. Uchwała powinna określać okoliczności natychmiastowej wymagalności należności, gdy dłużnik nie spełnia kryteriów jej stosowania. Może to nastąpić w sytuacji, gdy zostanie ustalone, że dowody, na podstawie których organ lub osoba uprawniona udzieliła ulgi, okazały się fałszywe, dłużnik wprowadził organ lub osobę uprawnioną w błąd, co do okoliczności uzasadniających udzielenie ulgi lub gdy dłużnik nie spłacił należności pieniężnej w odroczonym terminie.

Warto tam również zawrzeć zapis, że w przypadku gdy dłużnik nie spłacił którejkolwiek z rat, niespłacona należność pieniężna staje się natychmiast wymagalna wraz z odsetkami należnymi od pierwotnego terminu wymagalności do dnia zapłaty.

 

ETAP 3 - Wniosek dłużnika o umorzenie, odroczenie, rozłożenie na raty należności cywilnoprawnych.

Charakterystyczną cechą stosunków zobowiązaniowych dotyczących należności cywilnoprawnych jest występowanie dwóch stron tego stosunku: dłużnika i wierzyciela. W przypadku rozpatrywanych zasad umarzania należności cywilnoprawnych jednostki sektora finansów publicznych występują w roli wierzycieli. Dłużnikami są podmioty zobowiązane do zapłaty takich należności.

Na wniosek dłużnika należności mogą być umarzane w części, mogą zostać odroczone terminy spłaty całości lub części należności, lub płatność całości lub części należności może zostać rozłożona na raty. Wniosek dłużnika jest tutaj wymogiem formalnym ubiegania się o umorzenie należności cywilnoprawnych (inaczej niż w przypadku art. 56 uofp).

 

Wniosek dłużnika

Wniosek o udzielenie ulgi dłużnik składa wierzycielowi. Wniosek powinien zawierać informacje uzasadniające zaistnienie przesłanek uzasadniających udzielenie ulgi oraz opis aktualnej sytuacji finansowej. Do wniosku powinny zostać załączone dokumenty potwierdzające okoliczności w nim wymienione. W przypadku stwierdzenia, że przedstawione dokumenty są niewystarczające do udzielenia ulgi, organ lub osoba uprawniona reprezentująca organ powinna wezwać dłużnika do ich uzupełnienia, określając termin, w którym uzupełnienie powinno być dokonane. W tej sytuacji nieuzupełnienia wniosku przez dłużnika w wyznaczonym terminie, organ powinien pozostawić go bez rozpatrzenia.

 

Wniosek nie musi spełniać istotnych warunków formalnych (może mieć dowolną formę). Biorąc pod uwagę zasady prawa administracyjnego, powinien on mieć formę pisemną. Można dopuścić przyjęcie wniosku w formie ustnej od osób, które z różnych przyczyn wniosku takiego nie mogą złożyć (niepełnosprawność, niepiśmienność wnioskodawcy).

Szczegóły dotyczące wniosku powinny zostać uregulowane przez wierzyciela (organ) w uchwale w sprawie określenia szczegółowych zasad, sposobu i trybu umarzania, odraczania terminu spłaty oraz rozkładania na raty należności pieniężnych mających charakter cywilnoprawny wydanej na podstawie art. 59 ust. 2 i 3 uofp.

 

Pozostałe przesłanki wskazane w art. 57 uofp to względy społeczne lub gospodarcze. Przepis uszczegóławia te przesłanki poprzez wskazanie, że względy społeczne lub gospodarcze mogą być rozumiane jako możliwości płatnicze dłużnika. Do dnia nowelizacji ustawy o finansach publicznych z 10 lutego 2017 r., gdzie art. 57 uofp został zmieniony przez art. 1 pkt 3, przesłanką taką był również uzasadniony interes Skarbu Państwa.

 

ZAPAMIĘTAJ!

Na wniosek dłużnika należności mogą być umarzane w całości w przypadkach uzasadnionych ważnym interesem dłużnika lub interesem publicznym.

 

Ważny interes dłużnika nie jest pojęciem prawnie zdefiniowanym. Rozumie się przez to sytuację finansową, majątkową lub społeczną, również gospodarczą, w której zapłata całości należności pieniężnej bądź jej części mogłaby zagrozić dalszej egzystencji dłużnika, a w przypadku osób fizycznych również osób pozostających na jego utrzymaniu.

Ważny interes podatnika to sytuacja nadzwyczajna, przypadek losowy, a więc nadzwyczajne względy, które mogłyby zachwiać egzystencją podatnika.

Próby definicji tego pojęcia znalazły się w orzecznictwie sądowym.

Przez ważny interes dłużnika należy rozumieć sytuacje nadzwyczajne, losowe przypadki, gdy dłużnik nie jest w stanie uregulować należności, a także sytuację ekonomiczną, gdy dochody nie pokrywają koniecznych wydatków. O istnieniu ważnego interesu decydują obiektywne okoliczności ustalone przez organ na podstawie dowodów zgromadzonych w sprawie. Ważnego interesu nie można natomiast utożsamiać z subiektywnym przekonaniem dłużnika o potrzebie umorzenia zobowiązania - wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 17 lutego 2015 r., sygn. II GSK 2362/13.

Ważnego interesu zobowiązanego nie można jednak utożsamiać z jego subiektywnym przekonaniem o potrzebie umorzenia zaległości. W doktrynie przyjmuje się, że przez ważny interes dłużnika należy rozumieć nadzwyczajne względy, które mogłyby zachwiać podstawami jego egzystencji. Podejmowane przez Naczelny Sąd Administracyjny próby zdefiniowania tego pojęcia ograniczają się do wskazania przesłanek, które stanowią o ważnym interesie tylko w realiach konkretnej sprawy - wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Łodzi z 16 czerwca 2010 r., sygn. I SA/Łd 378/10.

 

Należności mogą być także umarzane w części, terminy spłaty całości albo części należności mogą zostać odroczone lub płatność całości albo części należności może zostać rozłożona na raty - w przypadkach uzasadnionych względami społecznymi lub gospodarczymi, w szczególności możliwościami płatniczymi dłużnika.

Tym samym obecnie dopuszcza się możliwość umorzenia na wniosek dłużnika należności jedynie w części. Doprecyzowano więc, że w zakresie udzielania preferencji w spłacie należności o charakterze cywilnoprawnym, na wniosek dłużnika, możliwe jest umorzenie należności również w całości.

Wprowadzono też odmienne kryteria dotyczące udzielania ulgi w postaci umorzenia należności w całości na wniosek dłużnika i umorzenia należności w części, odroczenia terminów spłaty całości albo części należności lub rozłożenia na raty płatności całości albo części należności.

 

Umorzenie należności zasądzonych na rzecz Skarbu Państwa w postępowaniu związanym z naruszeniem Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności

Poprzez dodanie przepisu art. 57a ust. 1 uofp uregulowano kwestię umarzania należności zasądzonych na rzecz Skarbu Państwa tytułem kosztów zastępstwa procesowego, jeżeli zasądzono je w postępowaniu, którego celem było:

• zapobieżenie naruszeniu Konwencji lub Protokołów dodatkowych do tej Konwencji,
• uchylenie skutków tego naruszenia,
• uzyskanie zadośćuczynienia lub odszkodowania za to naruszenie w krajowym systemie prawnym, oraz w zakresie, w jakim z orzeczenia ETPCz wynika, iż w postępowaniu tym naruszono wobec dłużnika Konwencję lub Protokoły dodatkowe do tej Konwencji.

 

Artykuł 57a uofp odnosi się do kwot zastępstwa procesowego Skarbu Państwa zasądzonych jedynie w postępowaniu przed organem krajowym. ETPCz nie zasądza bowiem żadnych kwot na korzyść Skarbu Państwa, a na gruncie Konwencji prawo do skargi indywidualnej jest bezpłatne. Z treści tego przepisu wynika zatem, że chodzi o postępowanie "poddane kontroli" ETPCz, tj. postępowanie krajowe. Jednocześnie w przepisie wyraźnie wskazano rodzaje postępowań, w których pojawia się możliwość zasądzenia kosztów zastępstwa procesowego Skarbu Państwa w związku z naruszeniem Konwencji lub Protokołów dodatkowych.

 

ETAP 4 - Decyzja o zastosowaniu ulgi - forma prawna umorzenia, rozłożenia na raty i odroczenia płatności spłat należności pieniężnych o charakterze cywilnoprawnym.

Zgodnie z art. 58 ust. 2 uofp, umorzenie należności oraz odroczenie terminu spłaty całości lub części należności albo rozłożenie płatności całości lub części należności na raty następuje, w formie pisemnej, na podstawie przepisów prawa cywilnego. Sformułowanie to oznacza, że stosowane są zasady postępowania z należnościami pieniężnymi, wskazane w k.c.

 

W literaturze podnosi się, że skoro do czynności wymienionych w art. 55 uofp stosuje się przepisy prawa cywilnego, to regulacja tego zagadnienia w ustawie o finansach publicznych jest zbędna. Jednak omawiany przepis odnosi się faktycznie do formy prawnej, wskazując, że do powyższych czynności obowiązkowo stosuje się formę pisemną na podstawie k.c. Zgodnie z art. 78 § 1 k.c., do zachowania pisemnej formy czynności prawnej wystarcza złożenie własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść oświadczenia woli. Do zawarcia umowy wystarcza wymiana dokumentów obejmujących treść oświadczeń woli, z których każdy jest podpisany przez jedną ze stron, lub dokumentów, z których każdy obejmuje treść oświadczenia woli jednej ze stron i jest przez nią podpisany. Dla przeprowadzenia czynności umorzenia, rozłożenia na raty i odroczenia płatności spłat należności pieniężnych o charakterze cywilnoprawnym potrzebne jest więc pismo.

 

Zasady postępowania w zakresie ulg dotyczących należności cywilnoprawnych

W przypadkach, o których mowa w art. 56 ust. 1 pkt 1, 2 i 4 uofp, czyli m.in. w zakresie należności Skarbu Państwa, pozostałych należności przypadających tej jednostce budżetowej, umorzenie należności następuje w formie jednostronnego oświadczenia woli na piśmie .

 

W odniesieniu do należności funduszu celowego, o którym mowa w art. 56 ust. 1 pkt 3 uofp, umorzenie należności może nastąpić w formie jednostronnego oświadczenia woli wówczas, gdy uzyskanie oświadczenia woli dłużnika jest niemożliwe albo znacznie utrudnione.

 

Zasady te stosuje się odpowiednio do umarzania, odraczania lub rozkładania na raty:

• spłat odsetek od tych należności,
• spłaty innych należności ubocznych.

Należy tutaj wskazać, że zasad tych nie stosuje się do należności, w przypadku których odrębne przepisy regulują umarzanie, odraczanie terminów spłaty lub rozkładanie na raty spłaty należności cywilnoprawnych.

 

Dysponent części budżetowej lub dysponent państwowego funduszu celowego może wyrazić zgodę na niedochodzenie należności budżetu państwa o charakterze cywilnoprawnym, której kwota wraz z odsetkami nie przekracza 100 zł.

Przepis ten ma zapobiegać ponoszeniu w jednostkach sektora finansów publicznych nadmiernych kosztów przy dochodzeniu niskich należności cywilnoprawnych.

 

1.5. Niedochodzenie małych kwotowo należności o charakterze cywilnoprawnym przypadających JST

Organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego może, w drodze uchwały, postanowić o niedochodzeniu należności o charakterze cywilnoprawnym przypadających jednostce samorządu terytorialnego lub jej jednostkom organizacyjnym wymienionym w art. 9 pkt 3, 4 i 13 uofp, czyli jednostkom budżetowym, samorządowym zakładom budżetowym oraz państwowym i samorządowym instytucjom kultury, których kwota wraz z odsetkami nie przekracza 100 zł - art. 59a uofp.

 

Zasady tej nie stosuje się do należności powstałych w związku z realizacją zadań z zakresu administracji rządowej oraz innych zadań zleconych ustawami oraz programów, projektów i zadań finansowanych z udziałem środków, o których mowa w art. 5 ust. 1 pkt 2 i 3 uofp, czyli unijnych i innych zagranicznych - wyłączenie ustawowe, art. 59a ust. 2 uofp.

 

2. Należności publicznoprawne

 

Zasady ogólne - katalog środków publicznych stanowiących niepodatkowe należności budżetowe o charakterze publicznoprawnym

Ustawa o finansach publicznych w art. 60 wskazuje katalog środków publicznych stanowiących niepodatkowe należności budżetowe o charakterze publicznoprawnym. Środkami publicznymi stanowiącymi niepodatkowe należności budżetowe o charakterze publicznoprawnym są w szczególności następujące dochody budżetu państwa, dochody budżetu jednostki samorządu terytorialnego albo przychody państwowych funduszy celowych:

1.  kwoty dotacji podlegające zwrotowi w przypadkach określonych w uofp;
2.  należności z tytułu gwarancji i poręczeń udzielonych przez Skarb Państwa i JST;
3.  wpłaty nadwyżek środków obrotowych samorządowych zakładów budżetowych;
4.  wpłaty nadwyżek środków finansowych agencji wykonawczych;
5.  wpłaty środków z tytułu rozliczeń realizacji programów przedakcesyjnych;
6.  należności z tytułu zwrotu środków przeznaczonych na realizację programów finansowanych z udziałem środków europejskich oraz inne należności związane z realizacją projektów finansowanych z udziałem tych środków, a także odsetki od tych środków i od tych należności;
7.  należności z tytułu grzywien nałożonych w drodze mandatu karnego w postępowaniu w sprawach o wykroczenia oraz w postępowaniu w sprawach o wykroczenia skarbowe;
8.  dochody pobierane przez państwowe i samorządowe jednostki budżetowe na podstawie odrębnych ustaw;
9.  pobrane przez jednostkę samorządu terytorialnego dochody związane z realizacją zadań z zakresu administracji rządowej oraz innych zadań zleconych jednostkom samorządu terytorialnego odrębnymi ustawami i nieodprowadzone na rachunek dochodów budżetu państwa.

 

2.1. Właściwość organów w sprawach niepodatkowych należności budżetowych o charakterze publicznoprawnym

Organami pierwszej instancji właściwymi do wydawania decyzji w odniesieniu do należności budżetowych o charakterze publicznoprawnym są w stosunku do należności budżetu państwa, odpowiednio:

• minister,
• wojewoda,
• inni dysponenci części budżetowych,
• inni kierownicy państwowych jednostek budżetowych.

 

W stosunku do należności z tytułu zwrotu środków przeznaczonych na realizację programów finansowanych z udziałem środków europejskich oraz innych należności związanych z realizacją projektów finansowanych z udziałem tych środków, a także odsetek od tych środków i od tych należności, takimi organami są:

• instytucje zarządzające,
• organ odpowiedzialny za wdrożenie instrumentu "Łącząc Europę",
• organ pełniący funkcję odpowiednio Krajowego Punktu Kontaktowego lub Krajowej Instytucji Koordynującej w programach finansowanych ze środków, o których mowa w art. 5 ust. 3 pkt 2 uofp, czyli niepodlegających zwrotowi środków z pomocy udzielanej przez państwa członkowskie Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA).

 

W przypadku podmiotów będących jednostkami sektora finansów publicznych podmiotami takimi są:

• operatorzy programów,
• instytucje pośredniczące,
• instytucje wdrażające,
• instytucje, które podpisały z beneficjentem umowę o dofinansowanie, jeżeli posiadają upoważnienie od instytucji zarządzającej, organu odpowiedzialnego za wdrożenie instrumentu "Łącząc Europę", organu pełniącego funkcję odpowiednio Krajowego Punktu Kontaktowego lub Krajowej Instytucji Koordynującej w programach finansowanych ze środków, o których mowa w art. 5 ust. 3 pkt 2 uofp, a w przypadku instytucji wdrażającej lub instytucji, która podpisała z beneficjentem umowę o dofinansowanie - od tak upoważnionych instytucji pośredniczącej lub operatora programu.

 

Kolejno organami I instancji w stosunku do należności z tytułu grzywien nałożonych w drodze mandatu karnego w postępowaniu w sprawach o wykroczenia oraz w postępowaniu w sprawach o wykroczenia skarbowe, których pobór należy do właściwości tego organu, jest naczelnik właściwego organu skarbowego I instancji.

 

W stosunku do należności budżetów jednostek samorządu terytorialnego w zależności od szczebla samorządu są: wójt, burmistrz, prezydent miasta, starosta albo marszałek województwa.

W stosunku do należności stanowiących przychody państwowego funduszu celowego jest nim dysponent państwowego funduszu celowego.

 

2.2. Potrącenie zobowiązań z tytułu niepodatkowych należności budżetowych - wniosek zobowiązanego

Zobowiązania z tytułu niepodatkowych należności budżetowych oraz zobowiązania wraz z odsetkami za zwłokę stanowiące dochód budżetu państwa podlegają, na wniosek zobowiązanego, potrąceniu z:

• wzajemnej,
• bezspornej,
• wymagalnej

- wierzytelności zobowiązanego wobec Skarbu Państwa. Wniosek jest więc składany przez zobowiązanego organowi pierwszej instancji właściwemu do wydawania decyzji w odniesieniu do należności budżetowych o charakterze publicznoprawnym.

Potrącenie może dotyczyć, zgodnie z art. 63 uofp:

• wierzytelności z tytułu prawomocnego wyroku sądowego wydanego na podstawie art. 417 k.c.,
• prawomocnej ugody sądowej zawartej w związku z zaistnieniem okoliczności przewidzianych w art. 417 k.c.

Potrącenie może dotyczyć także wierzytelności z tytułu nabycia przez Skarb Państwa nieruchomości na cele uzasadniające jej wywłaszczenie lub wywłaszczenia nieruchomości na podstawie przepisów o gospodarce nieruchomościami. Może być realizowane także wobec odszkodowań za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie, uzyskane na podstawie ustawy z 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego oraz uzyskane na podstawie przepisów o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego i odszkodowania orzeczonego w decyzji organu administracji rządowej.

 

Zasady te stosuje się również do wzajemnych, bezspornych i wymagalnych wierzytelności zobowiązanego wobec państwowych jednostek budżetowych z tytułu zamówień wykonanych przez niego na podstawie umów zawartych w trybie przepisów o zamówieniach publicznych, pod warunkiem że potrącenie jest dokonywane przez tego zobowiązanego i z tej wierzytelności.

 

Potrąceń takich można również dokonać z urzędu.

 

2.2.1. Moment i forma potrącenia

Potrącenie następuje z dniem:

• złożenia wniosku, który został uwzględniony,
• wydania z urzędu postanowienia o potrąceniu.

W przypadku odmowy potrącenia wydawana jest decyzja administracyjna.

Samo potrącenie następuje w drodze postanowienia, na które służy zażalenie.

 

2.2.2. Skutki potrącenia i odsetki

Potrącenie powoduje wygaśnięcie zobowiązania do wysokości kwoty potrącenia.

Zgodnie z art. 498 k.c., gdy dwie osoby (inne podmioty) są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym. Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej.

Jednostka budżetowa, której zobowiązanie zostało potrącone z wierzytelności zobowiązanego, powinna wpłacić równowartość wygasłego zobowiązania do właściwego organu w terminie 7 dni od dnia dokonania potrącenia. Od niewpłaconej w terminie równowartości wygasłego zobowiązania nalicza się odsetki ustawowe za opóźnienie.

 

2.2.3. Potrącenie zobowiązań z tytułu niepodatkowych należności budżetowych w stosunku do gminy, powiatu i województwa

Prawo do potrącenia przysługuje również zobowiązanemu wobec gminy, powiatu lub województwa. Dotyczy to następujących tytułów wierzytelności:

1) nabycia przez gminę, powiat lub województwo nieruchomości na cele uzasadniające jej wywłaszczenie lub wywłaszczenia nieruchomości na podstawie odrębnych ustaw oraz

2) odszkodowania orzeczonego w decyzji wydanej przez wójta, burmistrza, prezydenta miasta, starostę lub marszałka województwa.

Do potrąceń w JST stosuje się przepisy art. 62 ust. 2-7 uofp odpowiednio.

 

2.2.4. Umarzanie, odraczanie i rozkładanie na raty niepodatkowych należności budżetowych o charakterze publicznoprawnym

 Należności budżetowe o charakterze publicznoprawnym mogą być umarzane:

• przez właściwy dla nich organ z urzędu w całości w przypadku, gdy zachodzi jedna z okoliczności, o których mowa w art. 56 ust. 1 pkt 1-4 uofp,
• na wniosek zobowiązanego w całości w przypadkach uzasadnionych ważnym interesem zobowiązanego lub interesem publicznym. W tym przypadku umorzenia w części, odroczenie terminu spłaty całości albo części należności lub rozłożenie na raty płatności całości albo części należności może nastąpić w przypadkach uzasadnionych względami społecznymi lub gospodarczymi, w szczególności możliwościami płatniczymi zobowiązanego.

 

ZAPAMIĘTAJ!

Umorzenie powoduje wygaśnięcie zobowiązania

 

Właściwy organ, na wniosek zobowiązanego prowadzącego działalność gospodarczą, może udzielać określonych w ustawie ulg w spłacie zobowiązań z tytułu należności budżetowych o charakterze publicznoprawnym, jeżeli nie stanowią pomocy publicznej lub stanowią pomoc de minimis albo pomoc de minimis w rolnictwie lub rybołówstwie - w zakresie i na zasadach określonych w bezpośrednio obowiązujących aktach prawa Unii Europejskiej dotyczących pomocy w ramach zasady de minimis.

Ulg można udzielać także, gdy stanowią pomoc publiczną mającą na celu naprawienie szkód spowodowanych klęskami żywiołowymi lub innymi zdarzeniami nadzwyczajnymi lub mając na celu zaradzenie poważnym zaburzeniom w gospodarce.

 

Przepisy ustawy o finansach publicznych określają dodatkowe warunki korzystania z ulg w przypadku pomocy publicznej.

 

2.2.5. Odpowiedzialność solidarna za zobowiązania z tytułu niepodatkowych należności budżetowych

Zgodnie z przepisem art. 65 uofp, do odpowiedzialności solidarnej za zobowiązania z tytułu niepodatkowych należności budżetowych stosuje się przepisy k.c.

 

2.3. Odwołanie od decyzji

Od decyzji wydanej w pierwszej instancji przysługuje odwołanie.

 

Organami odwoławczymi w sprawach niepodatkowych należności budżetowych o charakterze publicznoprawnym są odpowiednio:

• podmiot pełniący funkcję Ministra Finansów - od decyzji wydanej w pierwszej instancji przez wojewodę.
• organ pełniący funkcję instytucji zarządzającej w rozumieniu ustawy z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, ustawy z 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, ustawy z 11 lipca 2014 r. o zasadach realizacji programów w zakresie polityki spójności finansowanych w perspektywie finansowej 2014-2020.
• organ pełniący funkcję odpowiednio Krajowego Punktu Kontaktowego lub Krajowej Instytucji Koordynującej w programach finansowanych z niepodlegających zwrotowi środków z pomocy udzielanej przez państwa członkowskie Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA), od decyzji wydanej przez operatora programu, instytucję pośredniczącą, instytucję wdrażającą lub instytucję, która podpisała z beneficjentem umowę o dofinansowanie, będących jednostkami sektora finansów publicznych.

 

Organami odwoławczymi są także: dyrektor izby administracji skarbowej - od decyzji wydanej w pierwszej instancji przez naczelnika urzędu skarbowego; samorządowe kolegium odwoławcze - od decyzji dotyczących należności budżetów jednostek samorządu terytorialnego; organ wyższego stopnia - od decyzji wydanej przez inny organ lub innego dysponenta części budżetowej.

 

2.3.1. Tryb szczególny

Od decyzji wydanej w pierwszej instancji przez:

• ministra,
• instytucję zarządzającą
• organ odpowiedzialny za wdrożenie instrumentu "Łącząc Europę" oraz organ pełniący funkcję odpowiednio Krajowego Punktu Kontaktowego lub Krajowej Instytucji Koordynującej w programach finansowanych ze środków niepodlegających zwrotowi z pomocy udzielanej przez państwa członkowskie Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA)

- nie służy odwołanie, jednakże strona niezadowolona z decyzji może zwrócić się do organu, który ją wydał, z wnioskiem o ponowne rozpatrzenie sprawy.

Do wniosku takiego stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące odwołań od decyzji.

 

2.4. Egzekucja niepodatkowych należności budżetowych

Kolejne odesłanie zawarte jest w przepisie art. 66 uofp, który stanowi, że do egzekucji należności z tytułu niepodatkowych należności budżetowych mają zastosowanie przepisy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji.

 

Ponadto, zgodnie z przepisem art. 67 uofp, do spraw dotyczących takich należności nieuregulowanych uofp stosuje się przepisy ustawy z 14 czerwca 1960 r. - Kodeks postępowania administracyjnego i odpowiednio przepisy działu III ustawy z 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa.

 

3. Ewidencja księgowa, umarzanie należności cywilnoprawnych - przykłady księgowań

 

Podstawy prawne

• • ustawa z 10 lutego 2017 r. o zmianie ustawy o finansach publicznych (Dz.U. z 2017 r. poz. 659)

  • art. 35 ustawy z 16 grudnia 2016 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz.U. z 2016 r. poz. 2259; ost.zm. Dz.U. z 2017 r. poz. 1529)

  • art. 78 § 1, art. 417, art. 498 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (j.t. Dz.U. z 2017 r. poz. 459; ost.zm. Dz.U. z 2017 r. poz. 1132)

  • art. 5, art. 9, art. 56, art. 57, art. 57a, art. 58, art. 59, art. 59a, art. 62, art. 65, art. 68 ustawy z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (j.t. Dz.U. z 2016 r. poz. 1870; ost.zm. Dz.U. z 2017 r. poz. 1537)

ADAM BŁASZKO

radca prawny, członek kolegium regionalnej izby obrachunkowej, wcześniej członek samorządowego kolegium odwoławczego, były pracownik izby i urzędu skarbowego