Umowa spółki cywilnej obejmuje zobowiązanie zaciągane przez każdego ze wspólników względem wszystkich pozostałych wspólników do dążenia do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego przez działanie w sposób oznaczony. Powinna być zawarta w formie pisemnej. Ze względu na rodzaj umówionego wkładu (np. własność nieruchomości) konieczne może się okazać zachowanie innej formy szczególnej (np. formy aktu notarialnego). Umowa spółki jest bowiem umową zobowiązującą do świadczenia wkładu (np. do przeniesienia własności nieruchomości).

1. Brak podmiotowości prawnej

Spółka cywilna nie posiada osobowości prawnej, ani też nie jest przedsiębiorcą w rozumieniu ustawy o swobodzie działalności gospodarczej. Za przedsiębiorców uznaje się natomiast wspólników spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej.

2. Wkłady wnoszone do spółki

Wkład wspólnika może polegać na wniesieniu do spółki własności lub innych praw albo na świadczeniu usług. Domniemywa się, że wkłady wspólników mają jednakową wartość.

Wspólnik w czasie trwania spółki nie może rozporządzać udziałem we wspólnym majątku wspólników ani udziałem w poszczególnych składnikach tego majątku, nie może także domagać się podziału wspólnego majątku wspólników.

Odpowiednio w czasie trwania spółki wierzyciel wspólnika nie może żądać zaspokojenia z jego udziału we wspólnym majątku wspólników ani z udziału w poszczególnych składnikach tego majątku. Za zobowiązania spółki wspólnicy odpowiedzialni są solidarnie.

3. Prowadzenie spraw spółki

Każdy wspólnik jest uprawniony i zobowiązany do prowadzenia spraw spółki. Oznacza to, że każdy wspólnik może, bez uprzedniej uchwały wspólników, prowadzić sprawy, które nie przekraczają zakresu zwykłych czynności spółki. Jeżeli jednak przed zakończeniem takiej sprawy chociażby jeden z pozostałych wspólników sprzeciwi się jej prowadzeniu, potrzebna jest uchwała wspólników. Jednak każdy ze wspólników może bez uprzedniej uchwały wspólników wykonać czynność nagłą, której zaniechanie mogłoby narazić spółkę na niepowetowane straty.

W braku odmiennej umowy lub uchwały wspólników każdy wspólnik jest umocowany do reprezentowania spółki w takich granicach, w jakich jest uprawniony do prowadzenia jej spraw.

4. Udział w zyskach i stratach

Wspólnicy co do zasady są uprawnieni do równego udziału w zyskach i w tym samym stosunku uczestniczą w stratach, bez względu na rodzaj i wartość wkładu. W umowie spółki można jednak inaczej ustalić stosunek udziału wspólników w zyskach i stratach, w tym nawet zwolnić niektórych wspólników od udziału w stratach. Nie można natomiast wyłączyć wspólnika od udziału w zyskach.

Przyjmuje się, że ustalony w umowie stosunek udziału wspólnika w zyskach odnosi się, w razie wątpliwości, także do udziału w stratach.

Wspólnik może żądać podziału i wypłaty zysków dopiero po rozwiązaniu spółki. Jedynie w przypadku, gdy spółka została zawarta na czas dłuższy, wspólnicy mogą żądać podziału i wypłaty zysków z końcem każdego roku obrachunkowego (co ma częste zastosowanie w praktyce).

5. Wypowiedzenie udziału

W przypadku zawarcia spółki na czas nieoznaczony każdy wspólnik może z niej wystąpić, wypowiadając swój udział na trzy miesiące naprzód na koniec roku obrachunkowego. Ponadto z ważnych powodów wspólnik może wypowiedzieć swój udział bez zachowania terminów wypowiedzenia, chociażby spółka była zawarta na czas oznaczony. Zastrzeżenie przeciwne (poczynione w umowie spółki) jest nieważne.

Prawo wypowiedzenia udziału wspólnika w spółce ma także jego wierzyciel osobisty, pod warunkiem że w ciągu ostatnich sześciu miesięcy została przeprowadzona bezskuteczna egzekucja z ruchomości wspólnika. W takim przypadku wierzyciel osobisty wspólnika, który uzyskał zajęcie praw przysługujących wspólnikowi na wypadek wystąpienia ze spółki lub jej rozwiązania, może wypowiedzieć jego udział w spółce na trzy miesiące naprzód, chociażby spółka była zawarta na czas oznaczony. Jeżeli umowa spółki przewiduje krótszy termin wypowiedzenia, wierzyciel może z tego terminu skorzystać.

Wspólnikowi występującemu ze spółki zwraca się w naturze rzeczy, które wniósł do spółki do używania, oraz wypłaca się w pieniądzu wartość jego wkładu oznaczoną w umowie spółki, a w braku takiego oznaczenia - wartość, którą wkład ten miał w chwili wniesienia. Nie ulega natomiast zwrotowi wartość wkładu polegającego na świadczeniu usług albo na używaniu przez spółkę rzeczy należących do wspólnika.

Występującemu wspólnikowi wypłaca się także w pieniądzu taką część wartości wspólnego majątku pozostałego po odliczeniu wartości wkładów wszystkich wspólników, jaka odpowiada stosunkowi, w którym występujący wspólnik uczestniczył w zyskach spółki.

6. Zastrzeżenie na wypadek śmierci wspólnika

W umowie spółki można zastrzec, że spadkobiercy wspólnika wejdą do spółki na jego miejsce. W razie zaistnienia takich okoliczności spadkobiercy powinni wskazać spółce jedną osobę, która będzie wykonywała ich prawa. Dopóki to nie nastąpi, pozostali wspólnicy mogą sami podejmować wszelkie czynności w zakresie prowadzenia spraw spółki.

7. Rozwiązanie spółki

Umowa spółki powinna wskazywać przesłanki, w razie zaistnienia których dojdzie do rozwiązania spółki. Jeżeli jednak mimo istnienia przewidzianych w umowie powodów rozwiązania spółki trwa ona nadal za zgodą wszystkich wspólników, poczytuje się ją za przedłużoną na czas nieoznaczony.

Z ważnych powodów każdy wspólnik może żądać rozwiązania spółki przez sąd. Ponadto spółka ulega rozwiązaniu z dniem ogłoszenia upadłości wspólnika.

Od chwili rozwiązania spółki stosuje się do wspólnego majątku wspólników przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych. Z majątku pozostałego po zapłaceniu długów spółki zwraca się wspólnikom ich wkłady, stosując odpowiednio przepisy o zwrocie wkładów w razie wystąpienia wspólnika ze spółki. Pozostałą nadwyżkę wspólnego majątku dzieli się między wspólników w takim stosunku, w jakim uczestniczyli w zyskach spółki.

8. Podmiotowość spółki w prawie podatkowym

Za podatników podatku dochodowego (od osób fizycznych/od osób prawnych) uznawani są wspólnicy spółki, jednak podatnikiem podatku od towarów i usług (VAT), jak również podatku akcyzowego, jest sama spółka.

Przychody z udziału w spółce niebędącej osobą prawną, ze wspólnej własności, wspólnego przedsięwzięcia, wspólnego posiadania lub wspólnego użytkowania rzeczy lub praw majątkowych u każdego podatnika określa się proporcjonalnie do jego prawa do udziału w zysku (udziału) oraz łączy się z pozostałymi przychodami ze źródeł, z których dochód podlega opodatkowaniu według tzw. skali (np. przychody ze stosunku pracy). W przypadku braku przeciwnego dowodu przyjmuje się, że prawa do udziału w zysku (udziału) są równe.

Wspólnicy spółki, opodatkowując dochody z działalności gospodarczej, mają wybór między dwiema formami prowadzenia ewidencji księgowej, tj. księgą przychodów i rozchodów lub księgami rachunkowymi. Księgę przychodów i rozchodów prowadzi się w spółce, w której wspólnikami są wyłącznie osoby fizyczne. Z kolei księgi rachunkowe mają obowiązek założyć te spółki cywilne osób fizycznych, których obroty za rok poprzedni wyniosły równowartość co najmniej 1 200 000 euro.

9. Następstwa prawne śmierci wspólnika

Członkostwo w spółce cywilnej ustaje zasadniczo na skutek śmierci wspólnika. Jednak śmierć wspólnika w spółce, która ma więcej niż dwóch wspólników, nie powoduje automatycznie jej rozwiązania. W celu uniknięcia problemów związanych z dalszą działalnością spółki, będących następstwem śmierci wspólnika, zaleca się, by w umowie spółki zastrzec, że na skutek śmierci wspólnika na jego miejsce wejdą spadkobiercy. W razie zaistnienia takich okoliczności spadkobiercy powinni wskazać spółce jedną osobę, która będzie wykonywała ich prawa. Dopóki to nie nastąpi, pozostali wspólnicy mogą sami podejmować wszelkie czynności w zakresie prowadzenia spraw spółki.

Jeżeli w umowie spółki poczyniono zastrzeżenie o wejściu spadkobierców w miejsce zmarłego wspólnika, wejście spadkobierców do spółki następuje z mocy samego prawa. Oznacza to, że spadkobiercy nie muszą w tym zakresie składać żadnych oświadczeń, a pozostali wspólnicy nie mogą udaremnić tego wstąpienia.

Pomimo poczynienia zastrzeżenia w umowie spółki spadkobiercy mogą wystąpić ze spółki lub odrzucić spadek.

Przy zawieraniu umowy spółki warto także uregulować zasady rozliczeń z ewentualnym spadkobiercą/spadkobiercami na wypadek śmierci wspólnika, tj. szczegółowo określić wartość udziału, datę obliczania tej wartości, termin i warunki formalne wypłaty udziału (np. wskazanie wymogu legitymowania się przez spadkobiercę prawomocnym postanowieniem o stwierdzeniu nabyciu spadku po zmarłym wspólniku). W ten sposób skutecznie można na przyszłość wyeliminować perspektywę kosztownego/często długotrwałego procesu sądowego o zapłatę wartości udziału.

W celu uregulowania sytuacji majątkowej po śmierci wspólnika spółki cywilnej konieczne jest przeprowadzenie postępowania o stwierdzenie nabycia spadku po zmarłym. W zależności od tego, czy spadek zostanie przez spadkobierców przyjęty wprost czy z dobrodziejstwem inwentarza, będą ponosić odpowiedzialność za ewentualne długi spadkowe odpowiednio całym swoim majątkiem (w sposób nieograniczony) lub tylko do wysokości czynnej wartości spadku.

Jeżeli jednak członkostwo wspólnika w spółce definitywnie ustałoby, tzn. spadkobiercy nie weszliby do spółki w miejsce zmarłego wspólnika, wówczas pozostali wspólnicy rozliczają się ze spadkobiercami, legitymującymi się prawomocnym postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku, na zasadach analogicznych jak przy rozliczeniu z występującym wspólnikiem.

10. Forma przyjęcia spadku/ogólne zasady dziedziczenia

Powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. Jeśli zmarły nie zostawił testamentu, konieczne jest przeprowadzenie postępowania o stwierdzenie nabycia spadku.

Od wniosku o stwierdzenie nabycia spadku pobierana jest stała opłata sądowa w wysokości 50,00 zł.

W pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci oraz małżonek. Dziedziczą oni w częściach równych, z zastrzeżeniem, że część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku.

Spadek może zostać przyjęty bez ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe (przyjęcie proste) bądź przyjęty z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), ewentualnie może zostać odrzucony.

Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Brak złożenia oświadczenia w powyższym terminie jest jednoznaczny z prostym przyjęciem spadku.

Jeżeli jednak jeden ze spadkobierców przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, to należy przyjąć, że spadkobiercy, którzy nie złożyli we wskazanym terminie żadnego oświadczenia, przyjęli spadek także z dobrodziejstwem inwentarza.

UWAGA!

Sądem właściwym w sprawie spadku jest sąd rejonowy ostatniego miejsca zamieszkania zmarłego.

11. Odpowiedzialność za długi spadkowe

Do chwili przyjęcia spadku spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku. Oznacza to, że za ewentualne długi spadkobierca ponosi odpowiedzialność tylko ze spadku. A zatem do czasu przyjęcia spadku egzekucja na zaspokojenie długu dopuszczalna jest tylko ze spadku.

Od chwili natomiast przyjęcia spadku każdy spadkobierca, niezależnie od treści jego oświadczenia o przyjęciu spadku (przyjęcie proste lub z dobrodziejstwem inwentarza), ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe z całego swego majątku, zatem nie tylko ze spadku, ale i z majątku własnego. W razie prostego przyjęcia spadku (lub jeśli spadkobierca nie złożył w terminie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku) spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe bez ograniczenia. Od tej zasady istnieje wyjątek, polegający na tym, że odpowiedzialność spadkobiercy z tytułu zapisów i poleceń nie sięga nigdy ponad wartość stanu czynnego spadku.

Do chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą solidarną odpowiedzialność za długi spadkowe. Jeżeli roszczenie spłaty długów kierowane jest do jednego ze spadkobierców, a wartość długów jest równa lub niższa od wartości udziału przypadającego temu spadkobiercy, ma on wówczas obowiązek spełnić całe świadczenie. Następnie może realizować przysługujące mu roszczenie regresowe do współspadkobierców. Jeśli zaś wartość długów jest wyższa od wartości udziału spadkowego przypadającego adresatowi żądania, odpowiedzialność spadkobiercy istnieje jedynie w granicach wartości przysługującego mu udziału w spadku. Spadkobierca ma obowiązek spełnić świadczenie do wysokości tej wartości. Spełnienia pozostałej części wierzyciel może żądać od pozostałych spadkobierców. Od chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe w stosunku do wielkości udziałów. Z chwilą dokonania działu spadku ustają związki współspadkobierców z tytułu wspólności majątku spadkowego i przestaje istnieć uzasadnienie dla solidarnej odpowiedzialności za długi spadkowe. Zobowiązania podzielne dzielą się między współspadkobierców w stosunku do wielkości przypadających im udziałów spadkowych. Jeżeli jednak świadczenie należne wierzycielowi spadkowemu jest niepodzielne, współspadkobiercy, także po dziale spadku, będą odpowiadać tak jak dłużnicy solidarni.

UWAGA!

W razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku (stan czynny spadku to wartość należących do majątku spadkowego aktywów). Innymi słowy w najgorszym wypadku długi pochłoną równowartość majątku spadkowego.

12. Majątek spółki

Majątek spółki cywilnej to w rzeczywistości współwłasność łączna zawiązujących ją wspólników. Wkłady wspólników oraz majątek nabyty w trakcie działalności spółki cywilnej tworzą wspólny majątek wspólników o charakterze współwłasności łącznej.

Z istoty spółki cywilnej wynika, że jedną z podstawowych przesłanek jej istnienia jest udział w niej co najmniej dwóch wspólników. Jeżeli spółka cywilna była dwuosobowa, to wraz ze śmiercią jednego ze wspólników przestanie ona istnieć, chyba że umowa spółki będzie przewidywać wejście spadkobierców na miejsce zmarłego wspólnika. W takim przypadku spółka nie ulega rozwiązaniu, lecz kontynuuje swoją działalność, posługując się nadanym jej wcześniej numerem NIP. Spółka jest zobowiązana złożyć jedynie aktualizację NIP-D oraz aktualizację NIP-2.

13. Przejście praw i obowiązków

Prawa i obowiązki wspólnika spółki cywilnej przechodzą na jego spadkobierców (testamentowych lub ustawowych) tylko wtedy, gdy możliwość taka została przewidziana w umowie spółki. Powinni oni wówczas wskazać spółce jedną osobę (niekoniecznie musi to być któryś ze spadkobierców), która wykonywałaby ich prawa. Do tego czasu pozostali wspólnicy mogą sami podejmować wszelkie czynności w zakresie prowadzenia spraw spółki.

W przypadku braku zastrzeżenia w umowie spółki, że spadkobiercy wspólnika wejdą do spółki na jego miejsce, pozostali wspólnicy rozliczają się ze spadkobiercami legitymującymi się prawomocnym postanowieniem sądu o stwierdzeniu nabycia spadku na zasadach analogicznych do rozliczenia z występującym wspólnikiem.

Wydanie udziału w majątku wkładowym polega na zwrocie rzeczy wniesionych do używania oraz na wypłacie równowartości wkładu w wysokości oznaczonej w umowie spółki, a w braku takiego oznaczenia - rzeczywistej wartości wkładu w chwili jego wniesienia, z tym zastrzeżeniem, że nie podlega zwrotowi wartość wkładu polegającego na świadczeniu usług albo na używaniu przez spółkę rzeczy należących do wspólnika.

Jeśli ustalenie wartości udziału wspólnika nie nastąpi w drodze porozumienia między spadkobiercami wspólnika a spółką, czyli pozostałymi wspólnikami, to powinno nastąpić na drodze sądowej (w procesie).

Jak wynika z postanowienia Sądu Najwyższego z 22 maja 1973 r. (sygn. II CR 184/73, OSNC 1974/3/52):

Roszczenie o wypłatę wartości udziału wspólnika, który zmarł, należy do spadku po nim (...). Ustalenie tej wartości - jeśli nie nastąpi w drodze porozumienia między spadkobiercami wspólnika a spółką (pozostałymi wspólnikami) - powinno nastąpić w procesie.

Nie należą do spadku po zmarłym wspólniku spółki prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami.

UWAGA!

Rozliczenie ze spadkobiercami wspólnika następuje według tych samych zasad, według których następuje rozliczenie ze wspólnikiem występującym ze spółki. Roszczenie o wypłatę wartości udziału wspólnika należy do spadku po nim.

14. Skutki podatkowe śmierci wspólnika - VAT

Jeżeli spółka ma dwóch wspólników, to w razie śmierci jednego z nich, przy założeniu braku istnienia w umowie spółki zastrzeżenia o wstąpieniu w miejsce zmarłego wspólnika jego spadkobierców, spółka ulega likwidacji. W przypadku zaś likwidacji spółki cywilnej zachodzi konieczność naliczenia VAT od wszystkich towarów, które po nabyciu nie zostały odsprzedane i w stosunku do których przysługiwało podatnikowi prawo obniżenia podatku należnego o podatek naliczony. Dotyczy to nie tylko towarów, które stanowią tzw. środki obrotowe, ale także towarów zaliczonych przez podatnika do środków trwałych. W takim przypadku istnieje obowiązek sporządzenia spisu z natury towarów na dzień rozwiązania spółki.

Sam zwrot wkładu jest nieopodatkowany, jednak do dochodu z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej w spółce podatnik powinien zaliczyć różnicę między spłatą a wartością księgową środków trwałych. Kwota ta powinna zostać następnie opodatkowana podatkiem dochodowym od osób fizycznych.

UWAGA!

Dniem rozwiązania spółki dwuosobowej będzie dzień śmierci jednego ze wspólników, przy założeniu, że spadkobiercy nie wstąpili do spółki w miejsce zmarłego wspólnika, lub dzień zaprzestania wykonywania czynności podlegających opodatkowaniu.

15. Skutki podatkowe śmierci wspólnika - podatek od spadków i darowizn

Wartość podatku ustala się w zależności od grupy podatkowej, do której zaliczana jest osoba otrzymująca:

Tabela 1. Podatek od spadków i darowizn

Podatek oblicza się od nadwyżki podstawy opodatkowania ponad kwotę wolną od podatku, według następujących skal:

Spadki i darowizny przekazywane w ramach najbliższej rodziny (tzn. na rzecz małżonka, rodziców, dziadków, dzieci, wnuków, pasierbów, ojczyma, macochy i rodzeństwa) są zwolnione od podatku w całości. Darowizny i spadki przekraczające 9637 zł (od jednej osoby w ciągu pięciu lat) należy zgłosić w terminie miesiąca właściwemu naczelnikowi urzędu skarbowego, czyli naczelnikowi urzędu, w którym rozlicza się spadkobierca. Przy spadku termin na zawiadomienie naczelnika liczy się od dnia uprawomocnienia się orzeczenia sądu stwierdzającego nabycie spadku.

Podstawa prawna:

● art. 860-875, art. 922, art. 924, art. 925, art. 926, art. 931, art. 1030 zd. 2, art. 1031 § 1 i 2, art. 1034 § 1 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeksu cywilny - j.t. Dz.U. z 2014 r. poz. 121; ost.zm. Dz.U. z 2015 r. poz. 4

● art. 836 ustawy z 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego - j.t. Dz.U. z 2014 r. poz. 101; ost.zm. Dz.U. z 2015 r. poz. 4

● art. 4 ust. 1 ustawy z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej - j.t. Dz.U. z 2013 r. poz. 672; ost.zm. Dz.U. z 2015 r. poz. 222

● art. 8 ust. 1, art. 27 ust. 1 ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych - j.t. Dz.U. z 2012 r. poz. 361; ost.zm. Dz.U. z 2015 r. poz. 73

● art. 2 ust. 1 pkt 2 ustawy z 29 września 1994 r. o rachunkowości - j.t. Dz.U. z 2013 r. poz. 330; ost.zm. Dz.U. z 2015 r. poz. 4

● art. 4a, art. 9, art. 14 i 15 ustawy z 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn - j.t. Dz.U. z 2015 r. poz. 86; ost.zm. Dz.U. z 2015 r. poz. 211

● art. 14 ust. 1 i 5 ustawy z 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług - j.t. Dz.U. z 2011 r. Nr 177, poz. 1054; ost.zm. Dz.U. z 2014 r. poz. 1662

● art. 49 ust. 1 pkt 1 ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych - j.t. Dz.U. z 2014 r. poz. 1025; ost.zm. Dz.U. z 2015 r. poz. 4

Emilia Bartkowiak

radca prawny